Grasnytjar/Til Lesarans
Til Lesarans[breyta]
Af því at alldingards rækt hefir litlar frammfara vonir her vestra vid sió-síduna at so komnu, þar ed bædi lands-lag, jardar grunnr, og útródr, giöra nockra hindrun þar i, og þó þurfa eingvir menn helldr mat-urta brúkunar, enn þeir, sem annars lifa allt árid um kríng á fiskætum, enn hellst um vetr, á sama mat-fángi, ósölltúdu þráu og feitu, dags daglega at mestu; þá hefir eg tekid mer fyrir, at telia upp þær einar villi-urtir í bæklingi þessum, sem at nytsemi þecktar eru, og hafa islendsk kenningar nöfn, at þeir menn, sem verdr hóflega meint af einhvöriu tilfelli, viti at nýta ser i haginn, þat sem siálfkrafa vex fyri fótum þeim, því opt má vid því meini i tíma giöra umkostnadar laust, sem sídan verdr ófært, þó læknar se lángt ad sóktir, med dýrustu lækningum; og þar at auki, at sjó-menn mættu þeckia þær maturtir sem villar vaxa hiá þeim, til at bata med matar ædi sitt, þat sem óhöllt er, og siófarendum er full naudsyn þar til; nockrar af þessum urtum hafa fransker og adrir örlögs-menn útlendsker fengid stundum her hiá mer, eda safnad siálfir, til hverrar mid-dags máltídar, á medan þeir hafa legid her inni á firdinum, og kallad ser þat ómissandi til heil-næmis. Margar af þeim má og sallta nidr til vetrar forda, sem her hefir reynt verid, og vel tekiz, med því moti geta þær mest drýgindi giört buandanum, og þar á ofan heilsubót. Enn þó nockrar af þeim kynnu at metaz einar saman fyrir hardinda fædi, og lettmeti þá er þó sá útvegr árædilegri helldr enn hussgángs bónbiörg, þockalegri enn hrossa kjöts át, og saklausari enn stulldr. Þessara nærstu ára hallæri mættu og synaz ærin orsök, at safna sem mest má öllu því á sumri til vidværis, sem hvör kann at fá, bædi fyrir siálfan sig, og líka þeim til biargar sem vid vanar-völ ganga. Eingi madr má her vænta at finna talldar allar islendskar jurtir, hefi eg þær einasta nefndt, sem til nytsemdar eru brúkadar híngat og þángat um land, edr og so i ödrum löndum, og eg hefir um lesid, enn ecki hinar, og dylst eg ecki vid, at meir enn helmingr innlendra villi-urta er her ótalinn, eg er og fyrir allra hluta sakir ófær at giöra fullkomid urta-safn og registr yfir Island, eda Floram Islandicam, enda mun so líka hvör búfastr madr vera, hellst á útskögum lands, enn þetta villdag væri betra enn ecki, fyri þá sem leita nytsemdar einnrar i urta þeckingunni, fyri búmanni, og ei veit eg fleiri þess-slags jurtir her á landi; fáeinar urtir eru her nefndar, sem eg hefir aldrei sied, og hvörgi vaxa hvar eg hefi komid um land, er þat helst i Austfjördum, sem þeirra er von, þær eru taldar i Reisubóck Observatorum, um Island; því eg þykiz vita at þær urtir se þar alkendar, þá vilda eg nefna þær, ef skie mætti, at einhvör austfirdskr sæi bæklinginn, edri hinir sem urtirnar þeckia, og þær vaxa hiá.
Islensk nöfn þessara urta hefir eg af eigin heyrn i samtali vid adra menn; nockrar þær algengustu þeirra kendi mer fyrstr at þeckia Vice-Lögmadr Eggert sál. Olafsson, samt þeirra friófganar hátt og mismun; þær flestar eru innfærdar i hanns Lachanologiam; líka hefir eg sama manns dálítid ágrip, (her um 2 arkir) um Islands urtir, hafdi hann skrifad nockud meira þar um, sem ecki er lengr til. Latinsk nöfn urtanna hefir eg tekid af Flora Svecica Hr. von Linne ridddarans af enni sænsku leidar-stiörnu, og urta-registri Hr. Dr. Johanns Gerhards Königs, sem þryckt er vid ádr nefnda reisubók. Hin önnur utlendsk nöfn, dönsk, þydsk eda nordsk hefir eg flestöll tekid úr Flora Norvegica Biskups Gunneri.
Þat veit eg vel, at allt fiölldi gamallra urta-bóka, bædi þryckra og óþrycktra sem mörgum manni flækiaz um hendur, mismuna her frá, enn þeim sem eigi vita þess von, kann eg segia þat, at nú eru komin ny og önnur nöfn á margar urtir, samt þeirra kenningar nöfn og merki sett vid fastari skordur, en adr var; margfölld reynsla hefir og kent mönnum at þeckia med frekari vissu þeirra kraft og verkan.
Hvad her er skrifad um þetta sídast talid, þá er meir enn helmingr þess tekinn af minni eiginni, granna minna og annara merkra manna reynslu, þó er hit margt, sem eg hefir hvörki reynt ne vitad reynt, þat hefir eg tekid úr nýustu urta-bokum lærdra manna, hvöria eg hefir endr og sinnum á nafn nefndt. Nockrir menn hafa ádr fyrri skrifad her i landi, um læknis urtir, og fleira, sem vaxtar ríkid af ser gefr: Sr. Jon Dadason i sinni Gand-reid, Sr. Dadi Steindórsson, og fleiri, enn þessir menn hafa allann fiöllda talid af þeim urtum, úr þydskum og latinskum bókum, er vort land hefir alldrei fædt, líka dó sú vitneskia út med þeim mönnum, þegar dóu sialfir, er einginn nema þeir þecktu urtirnar, eptir því nafni, sem til var vísad.
Her med læt eg fylgia þriú registr, fyrst islendsku urta-nafnanna, þó þær se ádr taldar eptir stafrófi, því þær verda fliótar fundnar í einu lagi: þar næst eru látinsku urta-nöfnin, i ödru registri, þeim til greida sem látinu kunna, eda látinskar urta-bækur hafa: seinast er registr yfir verkanir jurtanna, hvar vísad er til tölunnar, er vid hvöria urt hefir skrifud verid.
Nafnid bæklingsins er ecki mikid umtals efni; menn hafa her i landi kallad gras-nytiar allt gagn þess sem vex sjalfkrafa, ósáid á jörd; so verdr þat skilid i kyrknamáldögum, þar sem þær hafa eignaz gras-nyt á annars manns jördu, gras hafa forfedr vorir kallad allann ávöxt jardar, nema skógar tre og sveppa; enn i dag köllúm ver nockra lichenes fialla-grös, mariu-grös, munda-grös, já þeir fyrri menn kölludu þáng-kynin fiöru-grös: enn sú adgreining, sem lærdir menn giöra nú á grasi og urtum, var þeim ókend, og einginn lagamadr mun banna buanda, at afna ser þar nyt-urtum, sem hann á friálsa gras-nyt. Eg óska heils hugar at lesarinn lifi sæll, vid grösin græn, og geti þetta mitt ömak ordid hönum at gagni, eins og gras-nytiar hafa mer ordid, þá gledr þat mig alla æfi, þángat til vid leggiumz, at sofa sætt og vært undir grænni torfu.