Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri/Goðfræðisögur/Álfarnir og Helga bóndadóttir
Álfarnir og Helga bóndadóttir
Einu sinni voru ríkishjón á bæ einum í Gnúpverjahrepp austur. Þau áttu tvær dætur sem nefndar eru og var eldri dóttirin í allra mesta uppáhaldi, en hin var höfð út undan, hún hét Helga. Sá var annmarki á bænum að jafnan fannst sá dauður á jóladaginn sem bæjarins átti að gæta á jólanóttina svo enginn vildi þá vera heima. Einu sinni sem oftar fór fólkið allt til tíða af bænum. Fór það í bítið á aðfangadagskvöldið til þess að ná í aftansönginn eins og þá var siður til og ætlaði að koma heim aftur á jóladaginn eftir messu. Skipuðu hjónin nú Helgu að vera heima til þess að mjalta kýrnar og gæta peningsins og til að sjóða hangikjötið til jólanna. Sögðu þau að það væri þá enginn skaði þó hún hrykki upp af ef svo vildi að bera.
Að því búnu fór kirkjufólkið og var Helga alein heima. Gegndi hún þá fyrst peningnum og mjólkaði kýrnar á aðfangadagsmorguninn. Því næst sópaði hún allan bæinn rækilega og fór að því búnu að sjóða jólakjötið. Þegar hún var langt komin að sjóða sér hún hvar hálfstálpað barn kemur inn í eldhúsið með nóann sinn í hendinni. Barnið heilsar henni og því tekur hún vel. Síðan biður barnið Helgu að gefa sér ögn af keti og dálítið af floti í nóann sinn og réttir henni hann um leið. Helga gjörir það og hafði þó móðir hennar strengilega bannað henni að eta eða gefa nokkra ögn af ketinu eða flotinu áður hún fór burtu um daginn. Þegar Helga var búin að gefa barninu kvaddi það hana og vappaði út aftur með nóann. Leið nú svo dagurinn og lauk Helga af öllum útiverkum um kvöldið. Að því búnu kveikti hún sér ljós í baðstofunni, tók af sér skóna og settist upp í rúmið foreldranna sinna og fór að lesa í bók.
Þegar lítil stund var liðin heyrir hún hávaða mikinn úti fyrir og mannamál og verður þess brátt vör að fjölgar í bænum. Kemur nú inn allra mesti sægur af ókunnugu fólki; fyllist baðstofan af gestum þessum og rúmin öll svo Helga komst varla fyrir fyrir þrengslum, og þess varð hún áskynja að eins var fullt frammi í bænum og í öllum bæjarhúsunum. Þegar fólk þetta var búið að koma sér fyrir fór það allt að skemmta sér með alls konar leikaraskap og gleði. Ekki lagði það neitt til Helgu heldur en það sæi hana ekki eða hún væri engin til. Ekki skipti hún sér heldur neitt af gestunum og var alltaf að lesa í bókinni sinni. Þegar Helga hélt að viðlíka vaka væri komin og vant var vildi hún fara út að mjólka kýrnar; því þar var siður að mjólka eftir vöku eins og víða er gjört. En hún gat ekki snúið sér við fyrir þrengslum. Einn maður var í baðstofunni miklu stærri en allir aðrir; hann var roskinlegur og hafði mikið skegg. Þessi maður kallar nú upp og biður ókunnuga fólkið að hliðra til, lofa Helgu að ná skónum sínum og gefa henni rúm til að ganga um baðstofuna og bæinn. Fólkið gjörir það. Fer þá Helga út í myrkrinu því hún skildi ljósið eftir hjá fólkinu.
Þegar hún er komin út í fjósið og farin að mjólka kýrnar heyrir hún að þar kemur einhver. Sá heilsar henni; hún tekur því vel. Sá sem inn kom biður hana þá að lofa sér að hvíla hjá henni uppi í moðbásnum. En Helga þverneitar því. Ítrekaði hann bæn sína nokkrum sinnum, en hún neitar því alltaf. Fer hann burtu við svo búið, en Helga heldur áfram að mjólka. Skömmu eftir heyrir hún að gengið er inn í fjósið að nýju. Er henni enn heilsað og heyrir hún að það er kvenmaður. Hún tekur kveðjunni vel. Hin aðkomna þakkar þá Helgu alúðlega fyrir barnið sitt og fyrir það að hún hafi ekki orðið við bón mannsins síns í fjósinu. Og um leið réttir hún að henni fataböggul sem hún biður hana eiga fyrir hvorn tveggja þenna greiða sem hún hafi sýnt sér. „Ætla ég svo til,“ segir aðkomna konan, „að í böggli þessum séu föt handa þér sem þú verðir sæmd af að bera á þínum heiðursdegi og er þar í belti sem ekki mun verða þér þá til minnkunar. En þú munt verða gæfukona,“ segir hún, „og eignast biskup fyrir mann. Skaltu aldrei fagna fötum þessum og ekki bera þau fyrr en þú giftist.“
Helga tekur við bögglinum og þakkar fyrir gjöfina. Gengur nú konan út og Helga fer inn þegar hún er búin í fjósinu. Amaðist enginn við henni, heldur gaf fólkið henni gangrúm í bænum. Settist hún upp í rúmið aftur og fór að lesa í bókinni sinni. Undir daginn fór fólkið að smáfara burtu og með degi var það allt farið og lét eins og það hvorki sæi Helgu né heyrði, og eins gjörði hún við það. Þegar hún var ein orðin fór hún að skoða í böggulinn og sá hún að álfkonan hafði gefið sér allra mestu dýrindisföt, en þó bar beltið langt af öllu öðru. Geymdi hún nú böggulinn vandlega.
Helga lauk því næst af öllum morgungegningum á jóladaginn og var búin að öllu þegar fólkið kom frá kirkjunni. „Það lá alténd að að hún mundi lifa af því enginn söknuður var [að] henni þó hún hefði farið,“ sögðu foreldrarnir þegar þau komu heim og sáu að Helga var heil á hófi. Var nú Helga spurð spjörunum úr hvað fyrir hana hefði borið um nóttina. En hún sagði undan og ofan af því. Þó sýndi hún foreldrum sínum og fólkinu öllu fötin sem álfkonan hafði gefið henni. Dáðust allir af fötunum, en einkum þó beltinu, og vildi nú bæði móðir hennar og systir taka þetta af henni því þeim þótti henni ekki hæfa slíkt skraut. En Helga lét ekki klæðin, heldur geymdi þau vandlega niður í kistu sem hún átti.
Nú leið og beið og bar ekkert til tíðinda þangað til næstu jól komu. Þá vildu þær vera heima móðir Helgu og systir til þess að verða fyrir gjöfum álfafólksins ef það kynni að koma. Og það varð út úr á endanum að húsmóðirin sjálf varð heima, en hitt fólkið fór allt til kirkjunnar. Er ekki sagt frá aðgjörðum húsfreyju annað en það að á meðan hún var að sjóða jólakjötið kom dálítið stálpað barn til hennar inn í eldhúsið og hélt á nóanum sínum í hendinni. Barnið heilsaði konunni og bað hana gefa sér dálítinn kjötbita og ögn af floti í nóann sinn. Konan brást illa við og aftók með öllu að gefa því neitt; „Því ég veit ekki hvað miklu ríkari þeir kunna að vera en ég sem að þér standa,“ segir hún. Barnið ítrekaði bænina, en konan varð þá svo æf að hún barði það frá sér og sló á handlegg barnsins sem það rétti nóann fram með svo handleggurinn brotnaði, en nóinn hraut ofan á gólfið. Barnið fór þá að gráta, tók nóann sinn upp með hinni hendinni og gekk burtu skælandi. Segir ekki meira af konukindinni eða aðförum hennar. En þegar fólkið kom heim á jóladaginn lá konan á gólfinu, beinbrotin, barin og blóðug, og aðeins með svo miklu lífi að hún gat sagt frá komu barnsins og viðtökum sínum við því, og dó síðan. En öllu var umturnað innan bæjar, brotið allt og bramlað; maturinn lá til og frá og allur ónýtur. En svo brá þó við að aldrei varð neinn neins var á bænum um nokkur jól eftir þetta.
En það er frá Helgu að segja að hún var enn nokkur ár hjá föður sínum og fór síðan frá honum í Skálholt. Þar giftist hún síðan biskupinum þó hér sé ekki sagt frá hver þá var biskup í Skálholti. Á sínum heiðursdegi var hún í klæðunum sem álfkonan gaf henni forðum og dáðust allir að þeim, en þó um fram allt beltinu því slíka gersemi þóttist enginn fyrri séð hafa. Varð Helga hin mesta lánskona og lifði bæði lengi og vel. Og kann ég nú ekki þessa sögu lengri.