Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri/Goðfræðisögur/Kaupamaðurinn
Einu sinni fór maður sunnan af Suðurnesjum norður í land í kaupavinnu. Hann fékk þoku mikla þegar norður kom á heiðarnar svo hann villtist. Gjörði þá hret og kulda. Lagðist hann þá fyrir og tjaldaði þar sem hann var kominn. Tekur hann þá nesti sitt og fer að snæða. En á meðan hann er að borða kemur inn rakki mórauður í tjaldið og er mjög hrakinn og sultarlegur. Sunnlingurinn undraðist yfir að þar skyldi koma til hans hundur er hann átti engra dýra von. Svo var rakkinn ljótur og undarlegur að honum stóð stuggur af; ei að síður gaf hann honum þó svo mikið af nesti sínu sem hann vildi. Át hvolpurinn gráðuglega og fór síðan burt og hvarf út í þokuna. Maðurinn skipti sér ekki af þessu, en fór að sofa þegar hann var búinn að snæða og hafði hnakkinn sinn undir höfðinu.
Þegar hann var sofnaður dreymdi hann að kona kom inn í tjaldið. Hún var mikil vexti og hnigin á efra aldur. Hún segir: „Ég þakka þér maður minn fyrir hana dóttur mína, en ekki get ég launað þér sem skyldi. Þó vil ég þú þiggir af mér ljáspík þessa sem ég legg hér undir hnakkinn þinn. Ég vona að hún verði þér að góðu liði, og mun hún eins bíta hvað sem fyrir verður. Aldrei skaltu eldbera hana því þá er hún ónýt, en brýna máttu hana ef þér þykir þess þurfa.“ Síðan hvarf konan á braut.
Þegar maðurinn vaknaði sá hann að upp var létt þokunni og albjart. Sól var hátt á lofti. Varð honum þá fyrst fyrir að taka hesta sína og búast sem fyrst af stað. Tekur hann þá saman tjaldið og leggur á hestana. En þegar hann tók upp hnakkinn sinn sá hann þar ljá svo sem hálfsleginn og allliðlegan, en þó ryðgaðan. Þá man hann eftir draumnum og hirðir hann spíkina. Fer hann svo braut og gengur vel. Finnur hann bráðum veginn og heldur hið skjótasta til byggða.
En er hann kom norður vildi enginn taka hann því allir voru þá búnir að fá sér nóg kaupafólk og líka var nærri því liðin vika af slættinum. Hann heyrir þá sagt að þar sé kona ein í sveitinni sem engan kaupamann hafi tekið. Hún var auðug af fé og þótti hún margt kunna. Hún var ekki vön að taka kaupafólk og byrjaði aldrei sláttinn fyrr en viku og hálfum mánuði á eftir öðrum og þó var hún jafnan eins fljótt búin og aðrir. Þá sjaldan hún hafði tekið kaupamenn hélt hún þá ekki nema eina viku og galt engum kaup. Sunnlendingnum var nú vísað til þessarar konu og sagt frá siðum hennar. Og af því hann fékk hvergi vinnu fór hann til hennar og bauðst að slá hjá henni. Hún tók því vel og kvaðst mundi lofa honum að vera eina viku. „En ei geld ég þér kaup nema þú sláir svo mikið alla vikuna að ég geti ekki rakað ljána á laugardaginn.“ Þetta þótti honum góður kostur og fór nú að slá. Tók hann þá spíkina álfkonunaut og fannst honum hún bíta vel. Aldrei þurfti hann að brýna og svona sló hann í fimm daga. Þótti honum hér gott að vera og var konan góð við hann.
Einu sinni varð honum gengið út í smiðju. Þar sá hann ógrynni af orfum og hrífum og ljáabunka mikinn. Furðaði hann sig á þessu og þótti konan ekki á hjarni með amboð. Á föstudagskveldið fór hann að sofa eins og hann var vanur. Dreymdi hann þá um nóttina að álfkonan, sú er gaf honum ljáinn, kom til hans og sagði: „Mikil ljá er nú orðin hjá þér, en ei mun konan húsmóðir þín verða lengi að skara henni saman og þá rekur hún þig burt ef hún getur náð þér á morgun. Þú skalt því ganga í smiðjuna ef þú heldur að ljáin ætli að þrjóta og taka svo mörg orf sem þér lízt og binda ljái í þau og bera þau út í teiginn hjá þér og reyna hvernig þá fer.“ Þegar álfkonan hafði þetta mælt fór hún burt, en kaupamaðurinn vaknaði og reis á fætur. Fór hann þá að slá. Um miðjan morgun kemur konan út og hefur hún þá fimm hrífur með sér. Hún segir: „Mikil er ljáin orðin og meiri en ég hugsaði.“ Lagði hún þá hrífurnar til og frá í teiginn og fór að raka. Það sá kaupamaður að mikið rakaði konan, en ei rökuðu hrífurnar minna og sá hann þó engan. Þegar leið fram að miðjum degi sá hann að ljáin ætlaði að þrjóta. Gekk hann þá í smiðjuna og tók þar orf nokkur og batt í ljái. Síðan gekk hann út aftur á völlinn og stráði orfunum til og frá með óslægjunni. Fóru þau þá öll að slá og stækkaði þá bletturinn óðum. Gekk þetta daginn allan til kvelds og þraut eigi ljáin. En þegar kveld var komið gekk konan heim og tekur hrífur sínar. Bað hún þá kaupamanninn koma líka og bera orfin heim. Sagði hún að hann kynni meira en hún hefði hugsað og skyldi hann njóta þess og vera hjá sér svo lengi sem hann vildi. Varð hann svo hjá henni um sumarið og kom þeim vel saman. Heyjuðu þau vel og fóru þó í hægðum sínum. Um haustið galt hún honum kaup geysimikið og fór hann suður með það. Sumarið eftir var hann og hjá henni og svo mörg sumur sem hann fór í kaupavinnu. Seinna meir reisti hann bú á Suðurnesjum og þótti jafnan hinn bezti drengur. Hann var hinn bezti sjómaður og dugnaðarmaður til hvers sem hann gekk. Hann gekk ætíð einn að slætti og hafði aldrei annan ljá en spíkina álfkonunaut. Þó var hann jafnan eins fljótur og aðrir að slá tún sitt, en ei hafði hann annað gras en túnið eins og þar er tíðast.
Eitt sumar bar svo við að hann var róinn til fiskjar. Þá kom nábúi hans til konu hans og beiddi hana að ljá sér ljá til að slá með því hann sagðist hafa brotið spíkina sína og vera ráðalaus. Konan fór að leita hjá manni sínum og fann spíkina góðu, en engan ljá annan. Hún ljær bóndanum spíkina, en tekur honum vara fyrir að eldbera hana því það sagði hún að maðurinn sinn gjörði aldrei. Hann lofaði því og fór heim. Batt hann þá spíkina í orfið og fór að slá, en náði engu hári af með henni. Reiddist þá bóndi og brýndi hana, en það dugði ekki. Fór hann þá í smiðju og ætlaði að dengja spíkina því hann hugsaði að ekki væri mikið í húfi þó hann eldbæri spík þessa. En undireins og hún kom í eldinn rann hún niður sem vax og varð að gjalli einu. Fór þá bóndi og sagði konunni hvað komið var. Varð hún þá hrædd því hún vissi að þetta mundi manni sínum líka stórilla þegar hann vissi það. Það varð og. Þó er þess ei getið að hann hafi látið það lengi fá á sig, en mikið sá hann eftir spíkinni.