Guðmundar saga Arasonar/22
Sem herra Guðmundr electus er til kominn kirkju sinnar, hefr Kolbeinn bóndi á þann hátt sína þjónustu, at án frétt ok formanns leyfi sezt hann upp á kirkjunnar náð með sjaunda mann af sjálfs síns húsi. Er herra electus svo borinn ráðum, at eigi fekk borð á staðnum einn bróðurson hans. Hér með tekr hann skipanarlaust með sterkri hendi alla lukla á garðinum með ræðismanns vald, svo at allr bærinn skal lúta hans boði ok banni. Þann heimuliga klerk, er herra Guðmundi til heyrir, ok hans notarius var allt til þess dags, fyrirlætr hann nú, ok hefir hann nú at viðsjámanni, en semr þar í mót nýjan félagskap við einn kirkjuprest, er hét Kygri-Björn, ok alla götu fannst í óvinaflokki herra Guðmundar.
Nú fyrir þat, er Kolbeinn var svo ístöðumikill á garðinum, hafði herra electus litla fjölskyldu, nema tala með klerkum um tíðagerð. Var hann nú þolinn ok bar þessa upprás með mikilli hógværi, bæði fyrir þat, at hann var ríkr at kraftinum, ok þat annat, at hann sá löngu fyrir í spádóminum. Mildi hans ok ölmusugæði var it sama til fátækra manna, en því meira ok víðfaðmara út í frá tveggja vega sem lánit var margfaldara, því hann vissi vel skrifat, at þá er gjafirnar vaxa, vaxa ok skynsemdir gjafanna. Nú sakir þess at þat er kynfylgja í því landi, at þar gengr með öreign múgr manns hús af húsi á vetr ok sumar ok hefir enga næring nema ölmusugerðir góðra manna, segir herra Guðmundr svo fyrir, at öllum þeim fátækum, er á koma garðinn, skal gefa tvímæling. En þessi skipan líkar trautt Kolbeini, kallar vera auðnarglutr ok vill með engu móti hafa. Því leitar herra electus annan veg sinni góðfýsi, at með leyndri hlýðni starfsmanna á garðinum gefr hann bæði fóðr ok fæðslur þurföndum.
Héðan leiðir þat, er herra Guðmundr lét hníta við um vetrinn eftir jól, sem starfsmenn kómu til hans ok sögðu, at allr kostr, bæði til mannfæðu ok fénaðar, var nú mörgum hlutum meiri upptaks en eftir vana. Herra electus svarar: „Guði sé lof ok vorri frú. Hvat er óvænt í, at þeim lítist betr útlátin en Kolbeini, vin vorum?“
Bóndinn heyrði upp á ok brá við lit, en svaraði engu. Varð af slíku sundrgrein ok sem nokkurr sveitardráttr á garðinum, ok því hugleiðir herra Guðmundr sem vitr maðr at lægja þessa ofran meir með hógleik en harðindum, því at hann sér réttara, at kennimannsvald sé yfir kirkjunnar góz en handgrip leikligrar persónu.
Hér með hugsar hann, at heilög Hólakirkja er nauðsynjuð at fá tvo röskva menn ok ráðna, annan til at halda kirkjunnar umboð í hans fráveru, en annan til Nóregs með sjálfum sér. Því skrifar hann tvenn bréf eftir jólin, önnur austr til Sigurðar Ormssonar í þann skilning, at honum er nú færi at firrast foráttu Oddaverja ok veita vörð Hólakirkju góz, meðan electus er af landi brott. Önnur bréf skrifar hann vestr á landit til vinar síns, er Hrafn hét, reyndr maðr í dyggð ok hamingju. Þar í lýsir hann vígsluferð sinni til Nóregs, ef guð vill svo takast láta, biðr Hrafn í vináttu þeirra fylgja sér ok forsjá veita kirkjunnar ok sínum nauðsynjum, nefnir honum stað ok tíma, hvar þeir skulu finnast á vorit eftir hvítasunnu í því héraði Hólabyskupsdæmis, er Miðfjörðr heitir.
Líða nú tímar fram yfir transitum sancti Johannis Holensis. Býst þá herra electus at finna Hrafn.
Sem hann er albúinn til reiðar, gengr Kolbeinn bóndi til hans ok talar svo: „Ek vil, at þú fæð sú leggist brott, sem inn hefir komit í vetr millum vor, því at sökin er engi, ef rétt er virt.“
Herra Guðmundr svarar: „Eigi fæ ek á fundit, at ek hafa verðat mér mikla óblíðu vorlangt. Er ok vel, ef þú ok þínir menn hafa svo gert, en ef finnst öðru vegs, svarið sjálfir.“
Kolbeinn svarar: „Þat er eigi ólíkast, at hér fari sem mælt er, at sjaldan er eins, ef tvo greinir. Kann vera, at ek hafa meira inn lagt, ok því bið ek fyrirláts. Vil ek fyrirgefa yðr, ef þér hafið framar leiðzt en heyrði.“
Herra electus svarar: „Glyslig orð væri harðla góð, ef þau bæta þann, er þau berr fram, en þat, er þú veikt at um beiðslu mína, mundi framar bert orðit, ef friðrinn hefði legit nokkuru firr. Mun sá orðskviðr hér sannast, at fár gengr sekr af sjálfs dómi.“
Eftir svo talat skilja þeir mágar. Ríðr herra electus ór héraði til Þingeyraklaustrs ok kemr nær hvítasunnu. Er þar sem fyrr allblítt við honum tekit.
Nunna sú, er fyrr var nefnd, leiddi svo dýrligt líf í þeim sama stað, at sakir einvistar ok sífelldrar þagnar vildi hún engan karlmann sjá né finna, eigi heldr son sinn kjötligan, kennimann at vígslu. En svo sem þessi nýi gestr, herra Guðmundr, kemr til garðs, bregðr sú guðs ambátt sínum vana, svo at fyrir teikn eða láglig orð þykkist hún við hann erindi eiga. Hann leiðist ok gjarna eftir hennar vild í þat litla hús, er hún þjónaði.
Sem hann hefir niðr setzt, fellr hún fram hjá fótum hans ok tekr svo til orða: „Hvat líðr, faðir minn, hefir þú nú staðfest hjarta þitt undir kosninginn?“
Hann svarar: „Dóttir mín, ek vilda þér satt segja, at þyngdarbæn manna gengr upp á hugboð mitt, svo at þar fyrir angrast ek allr, ok því veit ek vart, hvort er ek vil.“
Hún svarar: „Búðu hjarta þitt til mannrauna, ger karlmannliga, ok styrkst í drottni, því at ek, in lægsta ölmusa guðs kristni, kann flytja þér, at engi er undanferðin. Vili guðs er ráðinn at gera þik byskup sinnar kristni, svo sem ek nam af munni sjálfrar minnar frú, guðs móður, ok set í frá þér allan ótta. Ber þik æ glaðr í guðligt stríð, því at krúnan er æ fegri, sem sigrinn er frægari.“
Herra Guðmundr tók með trúnaði hennar orð, hræddr fyrir lítillætit, en styrkr af guðligum ténaði. Skilja þau í guðs blessan með sambland sinna bæna.
Gerir hann sinn veg sem ætlat var. Finnast þeir Hrafn í efndum stað ok staðfesta sína sigling út af þeirri höfn norðanlands, er Eyjafjörðr kallast. Þat hérað er eitt bezt á því landi, bæði sakir veðráttu ok góðrar byggðar allt út tveim megin sjóvarins. Þar stóð uppi norrænt far á Gáseyri, ok ætlaði brott um sumarit.
Eftir svo gert ok nefndan dag, nær þeir skulu finnast, ríðr herra electus heim aftr. Er þá Sigurðr bóndi sunnan kominn ok bíðr hans á Hólum. Héldu þeir tal með sér, at Sigurðr taki umboð staðarins í þeim árgang ok öðrum. Er þat fljótt at greina, hvert upphaf hann hefir fundit til hlýðni ok vináttu við herra electum, at hann vill á enga lund gera létta kirkjunni, nema herra Guðmundr gefi honum handsal yfir hennar gózi. Þat annat, at heilög kirkja skal ábyrgjast honum hvern þann eyri, frítt ok ófrítt, sem hann leggr í hennar varnað. Þessi vegr hvortveggi sýnist herra Guðmundi nauðbeygðr, inn fyrri varla með lögunum, inn síðari til fjárskaða með undirhyggju, því at hann sér, at Sigurðr mun inn leggja með einvirðing sinni, en taka fullt af kirkjunni. Ríss hér hart við um kostaboð, áðr vitrir menn leggja til, at þröngvandi nauðsyn kirkjunnar í fráveru formannsins megi á enga leið þarfnast forsjá, kalla bóndann ráðinn til forgangs ok verndar, þótt hann þykki harðr í skildögum. Fyrir þvílíkar tillögur ok mest fyrir sína brottferð ok svo bráðar nauðsynjar leiðist herra electus á þenna kost, mjök um þveran hug.
Ríðr Sigurðr þá suðr aftr ok flytr sunnan sitt góz, er hann kallaði tvau hundruð hundraða. Var þat svo sem spakr gat með nafni innlagt, en síðan með ávinning út heimt.
Líðr nú þar til, er Hrafn kemr vestan ok ríðr með skipan herra electi síðan norðr til skips at taka við, geyma ok út skipa þat góz, er ræðismaðr Hólakirkju lætr til flytja. En þann tíma, er július gengr inn, ríðr herra electus til skips, skipandi áðr kirkjunnar erindum sem bezt ok sæmiligast var honum möguligt. Er nú haldit á búnað, þar til er hvert fat er á skipi, sem divisio apostolorum gengr inn. Hún var þá á drottinsdag.
Á laugardag næsta áðr sendir herra electus einn af piltum sínum austr yfir fjörð eftir vatnfötum, er þar lágu. Verðr honum dvalsamt, svo at þat skip rær undan honum, er hann var farþegi til. Því kemst hann eigi aftr samdægris. En árla sunnudagsmorguninn, er sól rauð, kastar ofan fjörðinn fagrt gul, ok þegar vilja kaupmenn leysa ok vinda, en herra electus leggr til fátt sakir sveinsins, en setr eigi bann fyrir, ok þegar sem út kemr fyrir eyrina, er hlífir höfnina, grær því skjótara gullit, sem meir er aflent. Tekr nú búzan góðan skrið, en piltr herra Guðmundr er fyrir austan fjörð. Sér hann þeim í voðarbug, ok þykkist eigi, sem mælt er, hjá stýrimanni staddr.
Ok rétt í því bili rennir at landi sexært skip með þrim röskum mönnum. Hann segir þeim sína ógiftu, biðr þá drýgja manndóm fyrir skyld herra Guðmundar ok flytja sik út til búzunnar.
Sá, er fyrir var bátnum, svarar honum: „Gjarna viljum vér kumpánar þat verðskylda með stundar erfiði at vera heldr í vináttu meistara þíns en fyrir utan. Því gakk til vor, ok muntu skipit fá, ef honum þykkir betr, at þú fáir.“
Síðan setja þeir til segls ok róa undir með afli allir þrír afklæddir ok sýnist eigi því síðr, at stórum dragi undan búzuna.
Formaðr talar þá til sveinsins: „Hvar til skulum vér flytja þik svo, at þú kallir röskliga eftir sótt?“
„Út í fjarðarmynni,“ segir hann, „sem haf tekr til.“
„Svo er rétt talat,“ segir bóndi.
Þat er greinanda, at utarliga í firðinum stendr ein ey. Þar er prestssetr ok bæir nokkurir. Þar er ok kaupmannalægi, ef byrfall verðr, hvort þeir sigla út eða inn. Herra electus segir til kaupmanna, sem út gengr undir eyna, at hann vill at leggja ok bíða þjónustumanns síns ok heyra þar messu. Kaupmenn kasta í mót ok kalla ófært at ónýta svo vænan byr.
Herra Guðmundr svarar: „Þar má guð gefa, at þér fáið dvöl aðra eigi minni, þótt þér sneiðið hjá messustundinni.“
Kaupmenn treysta nú eigi at halda við hann, því at þeir skilja, at honum mislíkar, ef hann ræðr eigi. Fyrir þá sök lægja þeir ok leggjast með akkeri. Flyzt nú herra electus til lands ok segir sjálfr messu postulum guðs. Eftir þat gert vel ok fagrliga eftir vana ferr hann aftr til skips. Er þá ok kominn sendimaðr hans með fylgd sinni. Þakkar herra Guðmundr þeim röskliga gerð með vináttu.
Þar liggja þeir á sunnudaginn, því at austan lá fyrir. En snemma næsta morgun hefir út fjörðinn. Vilja kaupmenn þá leysa, en þess er nú eigi kostr svo fljótt, því at akkeri þeirra er svo grunnfast, at hvorki vinnr afl né útvegr, þar til þeir hugsa þat ráð, er bezt var til, segja herra Guðmundi sitt vandræði.
Hann gengr fram á saxit ok blessar yfir strenginn ok lætr fylgja þessi orð, svo at allir heyrðu: „Drottinn minn, leys þú akkerit.“
Síðan tekr hann sjálfr strenginn ok fleiri með honum, flýtr þá akkerit upp sem eitt kefli. Hér má nú sjá virðuligan sporgöngumann ágætra guðs vina, Helisei ok Benedicti. Þessir þrír leystu járn af grunni, ok þat, er hér má sýnast móti náttúru, at mannligt afl létti ok leiddi járns þunga, því meir var móti eðli náttúrunnar í fyrra stað, er mannligr prófaði sama járn læst í grunni, áðr engla þjónusta leysti þat eftir boði guðs ok bæn herra Guðmundar.
Setja nú kaupmenn segl ok þakka guði sitt fararleyfi. Slafast þegar byrleiði þeirra, er þeir koma undan landinu, því at þetta sumar var mjök alvara veðrfalls at liggja í landnorðri, en þat var þeim mest í móti, því at allir þeir, er svo taka norðrhallt út, hafa þá stefnu at sigla norðr um landit ok svo í haf. Leiðir þá um kveldit ok þó síðla út undir Grímsey, er fyrr var nefnd. Þar liggja þeir um sjau nætr, því at landnyrðingr setr þeim farbann. Eftir þat liðit kemr þeim hagstætt svo langt fyrir landit sem eina morgunsigling. Síðan fellr á sami landnyrðingr ok rekr til Grímseyjar ok þaðan vestr annat hálfu lengra. Sem þar hefir reitt um stund, lætr vestræna sem hún sé alráðinn byrr beggja skauta, ok leiðir þá svo langt norðr fyrir land sem brátt sneri til landsuðrs í Íslandhaf. Nú brestr á austan með magni, svo at þá keyrir vestr í haf hálfu lengra en fyrr.
Sem þar er komit, dreymir einn mann í búzunni, at tíguligr herra, skrýddr öllu byskupsskrúði, gengr um skipit, einkanliga þar til sem stendr húðfat herra electi. Hér nemr hann stað ok blessar hugaðlátliga upp yfir sængina. Þat blæs í brjóst þeim, er sá, at þar væri sæll Jóhannes Hólensis. Glöddust skipverjar við draum þenna ok þýddu svo, at brátt mundi léttara falla.
Herra Guðmundr hugsar með sér, hversu honum féllu skipaferðirnar. Hann leitaði til einn tíma fyrr ok braut þá fót sinn, en nú volkar hann aftr ok fram sem hafrek ok fær hvergi fram komizt.
Nú sem landnyrðingr linar lítit dag né nótt, talar herra Guðmundr svo til stýrimanna: „Þat er ráð mitt,“ sagði hann, at vér dragim segl, ok látið ganga vestr um landit, því at landnyrðingar liggja svo þrátt, at tvísýnt er, hvort vér komumst nakkvat fram.“
Þessari hans tillögu samþykkja allir skipmenn, segja blásanda byr vestr um land ok allt austr um eyjar þær, er heita Vestmannaeyjar. Ok sem vart eru þeir komnir í Íslandshaf, brestr á sá galandi landnyrðingr, svo at á nótt með degi keyrir þá ok kastar suðr í haf, svo at þeir hafa vita af Suðreyjum, en kenna sik berliga hjá þeim eyjum, er Hirtir heita. Þá gengr vindr upp á austr, ok rekr þá með ofviðri vestr í Írlandshaf með svo miklum lífsháska ok voða, at boðaföll grenja á bæði borð, ok þar veðrit upp á. Herra electus býðr yfir allt skipit, at menn gangi til skriftar ok kennimenn semi krúnur sínar. Síðan samsetr hann heit fyrir allra þeirra hönd, at hverr sá maðr, er góz hefir í skipi, skal leggja til Rómkostar einum manni. Hér með skal gefast fátækum alin af hverjum sekk ok hálf mörk vax til kirkju á hvern mann, er góz átti. Eigi seinna en þetta heit fór um skipit með handsali, fellr veðrit í kyrrt, en án dvöl kaldar af boðafallinu, svo at með segli varð undan vikit ok hefr svo brott frá sjálfum dauðanum. Leika þá við léttir útnyrðingar ok bægja þeim suðr undir Skotland. Þar liggja þeir nokkurar nætr, sem heitr fyrir Stauri. Þat kalla þeir fyrir Hvarfi.
Svo segir herra Arngrímr:
- Enn er sagt með sönnu,
- sær gekk fjöllum hæri,
- áðr þvarr öld fyrir prúðri
- austr, at þeirra flaustri.
- Sundr brast há fyrir hendi,
- hnoss er í slíkum krossi,
- ván er, at hlýði hónum,
- hrönn, sú er ægði mönnum.
Þar fá þeir at liðnum degi útsynning svo óðan, at engi maðr í skipi mundi sik hafa orðit fyrir slíku fári bæðir veðrs ok sjóvar.
Þá kvað einn maðr í skipi vísu þessa:
- Eisandi veðr undir
- uðr, nú ‘s hvasst ór suðri,
- stærir sterkar bárur,
- starf esa mátt, fyrir Hvarfi.
- Klökkr verðr kjölr, en rakkan
- kemr hregg í stað seggjum.
- Nú eru fjöll á sæ sollin.
- Súð gengr æ sem prúðast.
Þetta veðr féll brátt, en þó var hafit svo grafit sakir ofviðris, at grunnföllum var líkara en hafgjálfri. Þó leggja þeir í rétt ok hafa svo krappan sem þola mátti, þar til eina nótt heyra nokkurir þat brak ok bresti, sem sannliga mátti ógn heita. Hafa sik þá allir menn upp á skipinu. En þaðan leiddi þenna ógnar gný, at hafbylgja gekk geisandi sem fjall væri ok svo löng milli arma, at eigi sá út yfir. Hún horfði á þvert skipit ok ógnaði hræðilegan steyt, því at hana bar hærra en flaugina.
Stýrimaðr segir sér sýnast ráð at vinda segl ok prófa, ef stafnhaldit verðr mót bylgjunni.
Hrafn bóndi svarar honum, at þar ráð væri of seint, – „sýnist mér þat snjallara,“ segir hann, „at segja til herra Guðmundi, því at þat mun duga.“
Blessaðr guðs maðr skipast mjúkliga við allra þörf ok tekr fljótt sína reliquias ok gengr svo fram öruggr í guðs fulltingi, at rétt í þann punkt, sem skipit var komit í brjóst bylgjunnar, blessar hann upp móti henni, ok við þann kross brestr hún í sundr fyrir barðinu ok klýfst svo með tveimr borðvegum, at hún slær af sólbyrðin ok hvat, er laust var á búlkanum, aftr í austr.
Kaupmenn kalla þá: „Æ fór efnum betr.“
Herra Guðmundr sagði: „Þat er vonligt, at þaðan veitist miskunn, sem nóg er til.“
Eftir þetta umliðit gengr upp stormr inn sami, svo at engi er annarr lífsvegr en halda undan. Var veðrit svo hart, at þeir sigldu með eitt rif í miðju tré, þar til at landi skýtr upp. Þeir kenna, at þat eru sker ok útgrynni, er liggja fyrir Suðreyjum. Vóru þar sund, ef kunnir menn sigldu í kyrru, en nú var þvílíkt yfir sjá sem eitt bratt boðafall.
Norrænir menn segjast hér aldri komit hafa ok því enga stefnu vita.
Herra electus segir þá: „Þat dugir á enga leið, at menn láti yfir drífast. Ef þér vilið eigi, norrænir menn, þá far til, Hrafn bóndi,“ segir hann, „þú ert vitr maðr ok fróðr í fréttum, en reyndr ok ráðinn í hamingju.“
Hrafn svarar: „Dýrt er drottins orð, gef mér blessan yðra, ok mun ek þá til ráða í guðs nafni, ef stýrimaðr vill eigi.“
Stýrimaðr fyrirtekr. Hrafn bóndi þiggr blessan, sem hann bað, ok sezt með stjórnarvöl ok stýrir með svo frábærri giftu ok þess verðleik, er honum bauð verkit, at þat var þrim sinnum um nóttina, at skilríkir vökumenn sögðust engan hlut fyrir stafninn sjá nema flúð ok fall, en þá kenndi búzan hvorki grjót né grunn. Svo leiddi guðs miskunn þá gegnum þenna háska í brott af öllum voða margföldum, er fyrr var greindr í þeirra ferðum, at þeir fá blítt lægi í Suðreyjum, þar er Sandey heitir. Þar liggja þeir nokkurar nætr. Gengr herra electus þar á land til heilagrar kirkju ok er með sæmiligu yfirlæti í boði þess valdsmanns, er Óláfr hét ok yfir bauð eyjarnar. Þaðan taka þeir hagstæðan byr. Ríss þá ekki á móti, því at þeir taka Nóreg með heilu ok höldnu lítit suðr frá Þrándheimi, þar sem á Eiði heitir. Þaðan sigla þeir, sem byr gaf norðr til Þrándheims ok leggja inn fyrir Niðarós.