Guðmundar saga Arasonar/53
Sem virðuligr herra Guðmundr Hólabyskup hefir setit fjóra vetr í Nóregi, segir hann herra erkibyskupi, at hversu friðvænt sem er, vill hann heim leita til kirkju sinnar ok kristni, en biðr erkibyskupinn, at hann muni leggja ráð á, at friðr mætti formerast, en ófriðr niðr leggjast. Því skrifar hann til Magnúss, nýja byskups, ok er bréf eru ger, tekr herra Guðmundr byskup blítt orlof með blessan af erkibyskupi, stígr á skip með sitt föruneyti, siglir í haf, sem byr gefr. Er þá eigi getit, at honum takist utan greitt ok farsælliga, at hann kemr heim til Hóla. Allir góðir menn fagna hans tilkomu ok einna framast guðs ölmusur, því at sama var hans lítillæti, ástúð ok miskunnsemi til allra dugandi manna. Birti hann með einurð erkibyskups bréf til frelsis kirkjunni, sem honum var boðit, bætti um siðu manna, sem hann mátti fremst, því mörg siðlausa hafði enn öflgazt, síðan hann fór í frá. Lærdóminn sér hann, at sækir svo mikit þrot, at eigi dugir svo búit, því at margir höfðu dáit ór í hans frávist, en sumir lyktu svo ferliga sitt líf með löngum óvana ýmisligs vondskapar, at þeir vóru sem dauðir frá æðsta guðs embætti. Því skipar hann skóla heima at Hólum með vitra manna ráði. Skal þar inn ganga sá, er nema vill. Gáfu ríkir menn góðan kost með sonum sínum, en þeir vóru miklu fleiri, er ekki höfðu nema ölmusur byskupsins. Varð því brátt á staðnum mannmargt ok kostnaðarsamt, því at ölmusugæði herra byskups fór eigi þverranda.
Hér fyrir ofrazt sú orðfleyting í héraðinu eftir vana, at allt staðarins góz muni upp ganga, ef byskup má lengi ráða, ok síðan umlestr með áleitni klappar at eyrum Arnórs í Ási. Er þar fúsum at fleygja til mótgangs ok meingerðar. Tekr hann þat bæði af sér ok af vináttu Sighvats Sturlusonar, er nú var kominn í höfðingsskap í Eyjafjörð eftir Hall drepinn, sem ráð var til sett. Þykkist ok Arnórr vita ef byskup sezt ok staðfestist í frelsi kirkjunnar, at brátt mun hann eigi þegja yfir löstum þeirra, er kirkjunnar rétt fyrirsmá. Því kýss hann sér þann hlut at verða fyrr at bragði, dregr saman lið með leynd ok ferr á nátt upp til Hóla, umkringir herbergi byskups með herfólk sitt, gengr inn með sinni fylgd í hans dormitorium ok tekr hann sjálfan í sinni sæng með svo greypiligri grimmd, sem ferligt er frásagnar, at þeir draga smurðan byskupinn fullkomit nauðgan fram eftir herbergjum. Þat til marks, at hann setr hendr ok fætr, hvar fornám er fyrir. En þeir óvinarins limir bjóða honum afl æ því meira, svo at liggr við beinbrot ok meiðslin sjálf, áðr þeir færa hann út af húsunum, leggja hann síðan í vagn lítt vandaðan ok aka brott af staðnum á náttarþeli heim í búgarð Arnórs. Sem herra byskup er braut ekinn, gengr Arnórr at skólanum með sína sveit ok heitir þeim banaorð með bruna, sem inni vóru, ef þeir dragast eigi út ok dreifast víðs vegar. Hér með keyrir hann á vonarvöl hvern þann mann af staðnum, er í nokkverri frændsemd eða venzlum var við byskupinn. Leitaði þetta hvorttveggja fólk braut af staðnum undan öxi í ýmissa staði, en Arnórr heldr nú einn Hólastað ok allt hans góz.
Herra Guðmundr byskup sitr nú í Ási svo ríkuliga haldinn, at hann er ófjötraðr dag ok nótt í einni lítilli myrkvastofu með einum pilti, ok skal eigi ganga víðara en ákveðit er. Spyrst þetta um allt land innan, hversu hann er spenntr, ok sakir þess at Magnúsi byskupi var boðit af herra erkibyskupi at leggja gott til, ríðr hann sunnan um vorit ok norðr um land. En er Arnórr fregn þat, dregr hann saman frændr ok vini með fjölmenni ok vill eigi vera uppi orpinn fyrir byskupinum, hvat sem í gerist. En er Magnús byskup kemr í Skagafjörð, rýmir Arnórr svo mikit gang byskupsins, at hann skal sjá mega Magnús. Eru þá upp lesin bréf þau, er erkibyskup hefir með berri skipan gert meðal herra Guðmundar ok hans mótstöðumanna. En síðan Arnóri sýnist nokkurt strítt á lagt, fær hann í fylgi ok leiðir með sér vin sinnn, Þorvald Gizurarson, bróður Magnúss byskups. Virðist þá Guðmundi byskupi, at Magnús byskup viki eigi minnr eftir bróður sínum en boði erkibyskups, ok því vill hann hvergi af ganga þeirri skipan, sem ger var, hvort þess biðr Magnús byskup eða aðrir menn. Skilja þeir svo, at sátt verðr engi. Kennir Arnórr þat allt þrályndi byskups, at hann hvorki vill hlýða erkibyskupi né góðra mann tillögum ok efli svo ófrið með óróa, at menn fái aldri náðir, því skal hann aftr í stofu sína. Ríðr Magnús byskup suðr í sýslu sína. Herra Guðmundr byskup stendr æ því fastara sem hann er meir at búinn með líkamligri pínu ok umlestrum ok bíðr svo þess, er hans fjandmenn vilja at honum færa, því at hann veit skrifat, at hverr, sem vel vill lifa, mun hér ofsóknir þola.
Þess næst kemr sú ráðagerð Arnórs, at svo sem hann hefir tekit sér fari, þat er heitir Hvítá eða Seleyrr syðra byskupsdæmis, ætlar hann at flytja herra Guðmund byskup nauðgan at þola þar þann dóm, sem fremst fær hann sýslat honum til handa með bréfum ok fylgi vina sinna. Ok þann tíma öndvert sumar, sem hann er heiman búinn, tekr hann Guðmund út af stofunni ok lætr setja upp í barir millum tveggja hesta ok svo reka fram í veg til Seleyrar, eigi skemmra en þrjár stórar dagleiðir, með svo lítilli vægð ok manndóm, at þeir ráku svo hart, at stundum þoldu eigi bararnar ok brotna í sundr, en hestar draga byskupinn beran um grjót ok móa með svo miklum voða, at heldr við beinbrot, en síðan haldinn um sumarit suðr þar sem einn fangi í svo sterku varðhaldi, at sex menn vaka yfir búðinni hverja nátt. Var þat fyrir tvefalda sök, þá aðra, at Arnórr vissi marga góða vini herra Guðmundar byskups í Vestfjörðum, þat annat, at þat var lausabúð ok hafði enga jarðveggi. Stóð húðfat herra Guðmundar í endann ok var húð þakt utan ok innan. Var þar hægt at rjúfa, ef eigi meinaði forstaða. En þótt mörgum þætti hörmuligt herra byskups harmkvæli, treystust menn eigi fyrir uppgangi Arnórs at leggja sik eða sitt góz í hættu, því at þat var kunnigt um allt land, at sakir mágsemdar þeirra Sighvats Sturlusonar var þeim báðum at mæta í eitt, hvor sem til kom.
En fyrir þá grein, at drottinn Jesús Kristus lítr jafnan til hugganar sinna vina, þótt hann þoli þeirra þröngving í þessum heimi, eflir hann eins manns hug svo óskelfdan til frelsis byskupinum, at hann óttist hvorngi þeirra mága. Þessi maðr heitir Eyjólfr Kársson, einn af fyrrum vinum herra Guðmundar. Hans búgarðr stendr þar í Vestfjörðum, er Flatey heitir. Honum verðr kunnigt sem öðrum mönnum í landinu, hversu herra Guðmundr er haldinn ok hafðr nauðigr til brottferðar. Líkar honum þat stórum lítt ok stefnir þá ráðagerð at frjálsa byskupinn, hvat sem kostar.
Þat er upphaf hans ráðagerðar, at hann tekr einn fátækan pilt, dyggan, fljótan ok ófælinn, ok sendir hann til skipalægis, er áðr var nefnt. Skal hann vera í hlaupum ok sendiförum ok hafa kenning þess, er Eyjólfi þykkir varða.
Eftir Máríumessu fyrri ríðr Eyjólfr heiman við sex menn, þar til er hann kemr á þann bæ, er næstr stendr læginu. Hann trúir bónda, er þar býr, til trúnaðar síns um frelsi herra Guðmundar. Bóndinn samþykkir gjarna ok leynir þeim í sauðahúsi sínu. Kemr piltr Eyjólfs frá skipi ok kynnir þeim búðarstað með því öðru, sem Eyjólf forvitnar. Eyjólfr gerir bóndann fram til búða, at segja byskupi leyniliga komu hans ok erindi, þat með at herra Guðmundr þiggi þat af guði ok vinum sínum, at þat ráð megi framgang fá. Sem þetta er gert, er eigi langt at bíða, áðr eina nátt brestr á þat hreggviðri með storm ok krapadrífu, at varðmenn stökkva inn í búð ok bregða vökunni, leggjast niðr til svefns ok segja, at sjá galandinn skal vaka yfir Guðmundi. Í þenna sama punkt ferr Eyjólfr allan veg til búðanna, gengr at gegnsta, þar byskup liggr fyrir innan, sprettir hann skörunum ok húðþakinu, tekr síðan herra byskup í fang sér ok berr hann til kumpána. Eru þar þegar klæði reiðubúin, hvítr kyrtill með blank ok myrkrblá kápa. Svo varð þessi hlutr einkanligr, at engi maðr hafði njósn eða vissu af þeirra ferðum nema hlaupapiltr Eyjólfs. Hann stökkr upp í húðfat herra Guðmundar, breiðir klæði á höfuð sér ok liggr þar um nóttina.
En af ferðum Eyjólfs er þat at segja, at svo sem þeir koma í veg, talar hann til herra byskups: „Nú væri mikill mun tveggja vega, minn herra,“ sagði hann, „at oss væri beinna ok beri fljótara þar, er heita Valbjarnarvellir, en þann veg eru þau fen, at varla kemst yfir í ljósi, þótt leitat sé, en nú þröngvir oss bæði veðrit ok náttmyrkr. Munum vér þaðan merkja, hvort guði líkar betr, at þér séð í vorri ferð eða valdi Arnórs.“
Herra byskup svarar: „Guð mun greiða riðit sem yðr líkar.“
Eftir svo talat treysta þeir ok víkja á Valbjarnarvöllu. Sögðu þeir svo síðan, at líkara var þjóðbraut en fen undir hestafótum, þar með stendr af spjótum þeirra sú birti, en hermenn kalla hræljóma. Þat ljós gaf svo glaðan veg, at þeir riðu rétt sem á dag.
Nú er at víkja til Arnórs ok hans manna. Langt líðr á morgin, ok liggr piltr í húðfati herra Guðmundar, þar til at búðarmönnum þykkir undarligt, hví byskup sefr svo lengi mót vana ok geymir eigi tíða sinna, tala þar með, sem þeir vöndust, honum til háðungar: „Lengi sefr kampi nú,“ segja þeir, en sumir ætla hann sjúkan.
Síðan ganga þeir at húðfatinu, lyfta yfirbreiðslit ok sjá, hversu skipt er um menn við þá. Þeir spyrja, hversu orðit er.
Piltr segir, at Eyjólfr Kársson hefir flutt byskup í braut, „ok munu svo langt komnir,“ segir hann, „at yðr vinnr eigi at þrá, því at fleiri hafa vel vakat í nátt en þér einir.“
Þeir biðja hann aldri vel fara ok segja hann munu í nokkru tilstilli verit hafa.
Piltrinn stökkr af tjaldi við þessi orð ok talar: „Yðr var boðin vakan, en eigi mér.“
Eigi fá þeir af honum meira. Hleypr hann brott veg sinn. Arnóri líkar stórilla ok kann þó eigi eftir ríða, bæði sakir veðrs ok þess, at óvíst er, hvert herra byskup hefir vikit. Bregðr Arnórr fyrir þessa sök utanferð sinni ok ferr heim til Skagafjarðar.
Hverr mun sá maðr, er svo oft líkist gimsteininum Thome Kantuariensi, sem þessi Guðmundr með sínum mannraunum? Litlu var lesit, hversu hann samneytti Thome, þá er frændr hans vóru dreifðir; í annan stað, er hann stóð óhræriligr með rétt kirkjunnar, eigi síðr í byskupsins nálægð, þótt hann væri áðr pínaðr; þriðja, er honum var eignat friðbrot með ónáðum ok einræði; fjórða er hann flýði ok forðaðist náttúrliga sína óvini, at honum til lofs megi félagliga segjast sama prófetans orð: laqueus contritus est et nos liberati sumus.