Guðmundar saga Arasonar/71
Þá er liðit var frá hingatburð vors herra, Jesú Kristi, þúsund hundrað fimmtíu ok tvau ár, á dögum postulligs herra Evgenii páfa tertii, var ein nunna, Elisabeth at nafni, í því klaustri, er Skanogia heitir ok liggr undir Treveris borg á Saxlandi. Yfir þeim lifnaði var sú abbadís, er Hildilín hét, vel geymandi þat, er hún hafði til stjórnar tekit af guðs hálfu. Fyrrnefnd systir Elisabeth hafði ellifu ára gömul í klaustr gengit ok lifði svo dýrligu lífi sem allsvaldandi guð ok hans blessaða móðir virðust bæði vitni um bera, því at þann tíma sem þessi nunna hafði lifat í klaustri önnur ellifu ár, hafandi tvo vetr ok tuttugu, auðgaði guð hana svo óendanligri huggan, at heilög guðs móðir Máría birtist henni oftliga, talandi með henni ýmisligar greinir ok skynsemdir heilagra ritninga. Hér með birtir henni enn oftligar einn guðs engill, sá er vandist hana at læra með einkanligri speki. Kenndi hún þennan engil jafnan inn sama til sín komanda sem sannan vin ok kæran félaga. Ok er hún blómgast með þvílíkum gjöfum, stundar hún því framar at líka sem bezt guði í öllum hlutum, geymandi sitt lítillæti með góðum verkum.
Ok þat gerist, síðan hún skilr, at vor frú, guðs móðir Máríá, virðist hennar oftliga at vitja, at hún segir leyniliga einum andligum feðr sínum þar í klaustranum, hverr henni gefr þat ráð at spyrja nokkurn drottningina, þá er hún birtist henni næsta sinn. Systirin segist þess spyrja vilja, sem inn gamli maðr vill henni ráð til gefa.
Hann segir: „Þat bið ek, dóttir mín, at þú spyrir hana, hvort hún hafi af dauða risit ok lifi nú í guði bæði með önd ok líkama.“
Nú á næsta tíma, sem blómstr allra meyja, virðulig Máría, birtist Elisabeth, tala þær miðal sín harðla kærliga. Þat var in octava assumptionis sanctæ Mariaæ, meðan guðsþjónusta fluttist í kirkjunni. Leið þá léttr höfgi yfir hana nunnuna, í hverjum henni birtist eftir vana heilög mær Máría.
Elisabeth spurði þá djarfliga, svo segjandi: „Drottning mín sætasta, ef þat líkaði þínum góðleika vildum vér vita gjarna, hvort þú hefðir í andanum upprisit ok ríki tekit með þínum syni eða reis þú af dauða upp numin yfir öll englafylki bæði með önd ok líkama. Spyr ek fyrir þá grein þessa hlutar þína mildi, at mér er sagt efanligt skrifat í letrum heilagra feðra af þinni uppnumning.“
Drottningin svarar svo hennar máli: „Þat, er þú spyrr, máttu eigi at sinni vís verða, en þó er þat ætlat, at þessi hlutr skal fyrir þik birtast ok auðsýnast.“
Sem þessi sýn hverfr brott, gerir systirin kunnigt inum gamla manni, hversu farit hafði spurning ok andsvör með drottningunni, en sá góðr bróðir leggr þat til, at nunnan taki upp einkanligar bænir guðs móður til sæmdar í minning þessa fyrirheits, ok haldi þeim dagliga, þar til fram kemr vitranin.
Líðr nú svo fram heilt ár, at þessa hlutar þorir nunnan hvorki spyrja guðs móður né sinn heimunligan engil, þótt þau birtist henni bæði eftir vana, þar til at assumptio sanctæ Mariæ stendr nálæg á öðru ári, þá sýktist Elisabeth svo framt, at á sjálfa hátíðina liggr hún mjök máttfarin í rekkju. En þann tíma, sem háleit þjónusta gerist á þeim blessaða degi, líðr yfir hana þungi eða ómegin, ok því næst sér hún mjök fjarri eina steinþró. Í þrónni lítr hún liggja einn kvenligan líkama. Alla vega umbergis stóðu heimamenn himinríkis, bjartir guðs englar með skínanda ljósi skærrar birti. Ok eftir lítinn tíma ríss þessi upp með dýrð mikilli, er áðr lá í gröfinni. Lúta þá heilagir englar ok til koma, flytjandi allir samt hátt í loft upp með göfugligri skipan sætra hljóða, þar til móti kemr af himinríkis kuria, fagr ok dýrligr umfram sonu manna, lifandi guðs son með mörgum þúsundruðum sinna hirðsveita. Sá sami drottinn berr í sinni hendi heilagan kross með dýrligu merki. Er þá skipuð einkanliga himnesk ok háleit processio, langt um þat fram, er mannligt hjarta má hugsan á koma. Gengr sú blessaða drottning inn þann virðuliga fagnað, er áðr hafði skömmu upp risit af gröfinni, at sjálfr himnakonungrinn mót rennandi leiðir hana með sinni hendi, svo skipandi umbergis alla vega, sem henni mátti mestan sóma inn bera, ok því næst byrgist háleitasta processio út af augum Elisabeth.
Líðr þá lítil stund, áðr blessuð Máría birtist henni með sama ljósi, sem fyrr var vant, svo at hún mátti vel standast í andarkraftinum. Sýnir drottningin henni þá sitt andlit blítt ok þekkiligt, en talar ekki við hana, ok sem hún líðr á brott, kemr á sömu stund til hennar heimunligr guðs engill, ok þegar talar hún til hans svo segjandi: „Herra minn, hvat merkir sú sýn, er mér skömmu birtist?“
Engillinn svarar: „Í þessi vitran, er guð veitti þér, birtist þat auðsýniliga, hversu vor drottning, frú sankta Máría, var uppnumin til himinríkis, bæði samt með önd ok líkama.“
Eftir þessa sýn fær systir Elisabeth fljóta heilsu. Líðr nú svo fram til octavam assumptionis, ok í sjálfri octava birtist henni sami engill með ágætri blíðu, hvar fyrir hún spyrr miðil annarra hluta: „Herra minn, bið ek þik, at þú segir mér, hversu langr tími leið milli frá uppnumning minnar frú, áðr fylldist hennar líkamlig upprisa?“
Engillinn svarar henni mjök virðuliga: „Á þeim sama degi sem nú dýrkast hennar assumptio í kirkjunni leið hún brott af þessu lífi, en á fjórða degi þaðan, þat er fjórtánda kalendas Septembris, reis hún af dauða, en heilagir feðr, þeir sem skipuðu hennar uppnumningardag hátíðliga haldast í kristninni, höfðu enga vissu af hennar líkamligri upprisu. En því kölluðu þeir hennar andlátsdag assumptionem, at þeir trúðu hana óefasamliga bæði samt upp numna með önd ok líkama.“
Sem systir Elisabeth hefir þvílíka hluti heyrt ok séð, er hún efanlig, hvort hún skal opinbera birtingina, því hún óttast, at hún muni dæmast svo sem upphafsmaðr ok efni óheyrðra nýjunga. Ok svo sem líða héðan tvau ár, þar til at enn á sömu hátíð guðs móður birtist hún sjálf oftnefndri nunnu.
Elisabeth spyrr þá drottninguna eftir þeim hlut, sem hún hafði áðr oftliga hugsat, ok segir svo: „Frú mín, hvort eða eigi munum vér opinbera þat orð, sem mér er birt af þinni upprisu?“
Vor frú sankta Máría svarar henni: „Eigi skal þat með lýðnum orðfleytast ok opinberast, því at veröldin er minnr góðgjörn en þyrfti, ok því munu þeir, sem heyra sáluháska fyrir taka, ef þeir mistrúa sanna hluti ok í háði hafa guðlig stórmerki.“
Systirin spyrr þá enn: „Nú þá, drottning mín, villtu, at vér skafim af með öllu þat, sem skrifat er af þessi birting?“
Guðs móðir svarar: „Eigi eru þessir hlutir til þess birtir, at þeir afmáist ok síðan gleymist, heldr til þess, at mitt lof margfaldist meðal þeirra, er einkanliga mik elska. Því skulu þessur orð kunnig verða vinum mínum at eins fyrir þinn framburð, ok munu þeim þessir hlutir kærir verða, er mér auðsýna sitt hjarta, at hér fyrir geri þeir mér einkanligt lof ok taki af mér einkanligt verðkaup þar fyrir. Margir eru þeir, at með miklum fagnaði ok virðing munu þessur orð með taka ok í verki varðveita sakir elsku við mik.“
Eftir þessa vitran tók munklífi Skanogianense at syngja hátíðliga guðs móður lof fjórtánda kal. Septembris, haldandi með sæmd hennar upprisutíð, meir þó í fyrstu, sem boðit var, í leyniligri kapellu en opinberri sóknarkirkju. Nú þeir, sem syngja þetta festum,“ segir klerkrinn, er skrifar til herra Guðmundar byskups, „hafa þetta letr fyrir lectiones í óttusöng, sem hér er norrænat, en allt annat officium sem Máríumessu fyrri. Nú bið ek yðvarn sælan byskupsdóm, at þér minnizt mín ok minna bræðra í yðrum heilögum bænum, felandi oss alla undir vald ok verðleik Máríe drottningar, at þér ok vér megum eilífliga njótandi verða himneskrar hirðvistar með göfugligum fagnaði guðligrar ásýndar. In Christo Valete.“
Var herra Guðmundi í þessum letrum mikil gleði sakir ástar og vináttu vorrar frú sankte Máríe. Er öllum vel skiljandi mönnum efalaus þessi birting, því at sú lögtekin bók, er heitir Speculum historiale, setr skýrliga, á hverju ári hún varð, þá er liðit var frá holdgan vors herra þúsund hundrað fimmtíu ok sex. Er þat svo at skilja, er klerkrinn setti fjórum árum fyrr í upphafi sinnar frásagnar ok á dögum Evgenii, at systir Elisabeth hefir á hans dögum gengit í klaustralifnað ok staðit svo um hans daga ok næsta, Anastasii páfa, með heilögum andariðnum, áðr hún öðlast vitran þessa. Hefir því birtingin eigi orðit á dögum Evgenii, heldr á öðru ári Adriani quarti, er fyrst var nefndr í sögunni, sem lýsist í áratölu þar ok hér, því at prologus setr eftir Cronicam quartum annum Adriani en Speculum sem hér stendr í latínu: Anno domini M°. c. l° vj° in partibus Saxoniæ sanctimonialis Elisabeth mirabiles visiones vidit, inter quas etiam angelus familiaris ei librum, qui dicitur Viar[i]um dei, annuntiavit et diem translationis sacri corporis beatissimæ virginis in celum demonstravit. Sama bók segir í kapitulo, at þann tíma, sem vitranin varð, blómgaðist heilagr Tómas í Englandi, þá orðinn kansiler Heinreks konungs, á dögum Theobaldi erkibyskups Kantuariensis. Þat var fimm árum fyrir fæðing herra Guðmundar. Sæll Augustinus magnus sýnist ok framt vitni bera birting þessi, þá er hann skýrir evangelium: Intravit Jesus ok setr svo: Letatur igitur Maria letitia inenarrabili anima et corpore, in proprio filio, cum filio proprio, per filium proprium, et cet. Leiðist þat af vináttu vorrar frú ok herra Guðmundar, at drottningin eignast þvílíkan part í hans lífssögu.