Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri/Ævintýri/Sagan af Fertram og Ísól björtu
Formálinn: Hvurki bar til titla né tíðinda, frétta né frásagna, nema logið væri og stolið væri, vildi ég ei minni sögu svo færi, þó mundi ég ei spara ef á lægi því lygin kom ekki fyrr en sjö árum eftir að þetta var.[1]
Svo er sagt að konungur réð fyrir landi nokkru, en ekki er getið um nafn hans eða í hvurju landi hann var. Hann var kvongvaður og átti eina dóttir sem Ísól hét; hún var fríð sýnum. Hertogi einn var þar í ríkinu; hann átti einn son þann er Fertram hét; hann ólst upp með hirðinni og var oft hjá kóngsdóttir að leikum meðan þau voru ung og höfðu mikið yndi hvurt af öðru. En þegar þau eltust trúlofuðust þau með leyfi foreldra sinna.
En nú kom sá kvittur upp í ríkinu sem öllum þótti meinlegur, en það var að drottningin tekur sótt og andast. Konungur sá eftir henni mikið og sat lengi á haugi hennar. Loks gengu ráðherrarnir til hans og sögðu að þetta tjáði ekki fyrir hann og yrði hann að gæta ríkisstjórnar, annars færi allt aflaga í ríkinu, og buðu honum að fara og leita honum konu þar sem hann tiltæki, og töldu hann til þess að honum líkaði það og beiddi þá að fara af stað og búa skip eitt til ferðarinnar og hafa svo marga menn sem þeim líkaði, og gjörðu þeir það eins fljótt og þeir gátu; lögðu síðan af stað og gaf vel byr fyrsta daginn; svo hrepptu þeir þokur miklar og villtust þeir víða um sumarið þar til þeir sáu sorta fyrir stafni, og héldu þar að og gengu af skipi á land upp. Þeir fara víða um það og sáu þeir að það var eyland nokkurt. Loks sáu þeir fagran skála; þar var maður í dyrum; hann var að kljúfa skíði. Konur tvær sátu þar á stóli; önnur þeirra var öldruð, en hin ungleg. Sú hin eldri var að greiða sér með gullkambi og var hárið samlitt kambinum. Hún greiddi hárið frá augunum þegar hún heyrði til þeirra. Þeir heilsa upp á þau og kveðja þau vel og spurja hvurnin á því standi að þau vóru þar svo fá. Eldri konan gegndi þeim blíðlega og spurði hvað þeir væru að fara. Þeir sögðu sem var. „Hvað er þá líkara með okkur? því ég hef nýmisst kóng minn; það komu víkingar í landið og drápu hann, en ég flúði hingað með dóttir mína og þræl þenna sem þið sjáið hér.“ Þeir beiddu hana að fara með sér og verða drottning hans; hún sagði sér þætti mikið fyrir því, „þar er hann er ekki nema einn smákóngur, en sá er ég átti fyrri var kóngur yfir tuttugu kóngum kórónuðum, og þyki mér það lítið fyrir mig að eiga hann“. Þeir báðu hana því betur að fara með þeim. Loks lét hún tilleiðast að fara með þeim, en gaf þrælinum skálann og það sem í honum var.
Nú fóru þeir með hana og dóttir hennar; þeim gaf vel byr og voru í fáa daga á leiðinni. Þegar konungur sá ferð þeirra lét hann aka sér í gullvagni ofan til strandar og var hún sett í vagninn hjá honum og fékk hann strax ástarþokka á henni, og var þá akað heim aftur til borgarinnar og stofnað til ágætrar veizlu og boðið öllu stórmenni úr nærliggjandi löndum og ríkjum; og var þar vel drukkið og gjafir mönnum gefnar; þeir fóru þaðan fullríkir sem þangað komu fátækir.
Nú fóru allir heim aftur, en drottning tók við umráðum þeim sem henni bar. Dóttir hennar hét Ísól eins og kóngsdóttir, en mönnum þótti hún ekki eins fríð og hin og aðgreindu þær með því að þeir kölluðu hana Ísól blökku, en hina Ísól björtu. Hún var í kastala einum og hafði þernur; en ekki eru nefndar nema tvær og hét önnur þeirra Eyja, en hin Meyja; þær gengu næst kóngsdóttir og fylgdu henni jafnan þegar hún [fór] út að skemmta sér á lystigang um aldingarða.
Einu sinni skömmu þar eftir þurfti kóngur að fara að friða land sitt og fór með mörg skip svo fátt var eftir. Þegar hann var farinn af stað þá kom drottning á fund kóngsdóttir og spurði hana hvurt hún vildi ekki ganga út á skóg að skemmta sér. Hún játti því og fór af stað; þernur hennar tvær fóru með henni, Eyja og Meyja; líka fór Ísól blakka með þeim. Þær gengu víða um skóginn þangað til þær komu að gryfju einni; þar námu þær staðar á bakkanum, en þegar minnst varði hrundu þær mæðgur hinum ofan í gryfjuna öllum þremur, og var hún býsna djúp. Þá mælti drottning til kóngsdóttur að nú skyldi hún eiga hann Fertram. Svo fóru þær heim aftur til borgarinnar og lét drottning dóttur sína fara í klæði hinnar og setjast í kastala hennar svo allir héldu það væri kóngsdóttir sjálf, en fáir töluðu um þó að hin sæist ekki því fáum þótti hún bæta þar fyrir mönnum.
Líður nú tíðindalaust þar til konungur kemur heim úr leiðangri og fór þá drottning að tala um að bezt muni að fresta ei lengur giftingu Fertrams og Ísólar konungsdóttur. Konungur tekur þessu vel og lætur þegar fara að afla til ágætrar veizlu og var þangað boðið mörgu stórmenni. En þann sama morgun sem veizlan átti að gilda kom sú meinta konungsdóttir til móðir sinnar og sagði að hér væri komið í óefni fyrir sér því nú væri komið að þeirri stund að hún skyldi fæða barn það er Kolur, þeirra gamli þræll, ætti með sér. „Þar til kann ég gott ráð,“ sagði móðir hennar, „hér í koti er stelpa sem heitir Næfrakolla, far þú og bið hana að setjast á brúðarbekk fyrir þig.“ „Ætli hún sé ekki kjöftug?“ mælti Ísól, en drottning kvaðst mundi passa það að hún talaði ekki meira en hún vildi. Fór hún nú af stað og [í] kotið og fann þar Næfrakollu og bað hana fara fyrir sig og sitja brúðkaupið því að hún gæti það ekki sjálf. Þá fór Næfrakolla heim í borgina og fann drottningu. Þá fór hún að búa hana, en þegar hún fór að draga á hana reiðermarnar þá sagði hún:
- „Vel sóma ermar
- eiganda armi.“
Þá mælti drottning að það vissu allir að hún hefði saumað þær sjálf. Þar næst voru henni fengnir hanzkar; þá sagði hún:
- „Þekkta fingur
- þá forðum gjörðu.“
Sagði drottning hið sama og fyrri og að hún þyrfti ekki að vera að klifa á því sama. Svo fór það af stað og reið út á skóg að skemmta sér. En þegar það kom að læk nokkrum þá mælti Næfrakolla:
- „Nú er ég kominn að þeirri lind
- sem Fertram og Ísól bjarta bundu sína trú,
- og vel mun hann halda hana nú.“
Svo hélt það áfram lengra þar til er það kom að gryfjunni; þá mælti hún aftur:
- „Hér liggur Eyja og Meyja
- báðar mínar skemmumeyjar,
- gekk ég upp á gullskærum móður minnar.“
Nú sneri það heim aftur; þá hljóp hestur brúðarinnar á undan; þá mælti hún:
- „Skaktu þig, skaktu þig, Skurbeinn,
- einn muntu sofa í nótt
- og svo mun ungi kóngurinn verða.“
Svo hélt það áfram og heim til borgarinnar. Var þá Ísól komin heim; höfðu þær Næfrakolla þá klæðaskipti, og vissi enginn af því nema drottning sjálf. Hún spurði dóttir sína hvað hún hefði gjört af barninu. „Ég át það,“ mælti hún. „Það var rétt, stelpa mín,“ mælti móðir hennar. En þegar kveld var komið fór það að hátta; var brúðguminn háttaður og ætlaði brúðurin að fara að hátta. Þá spurði hann að hvað hún hefði sagt þegar ermarnar voru dregnar á hana. „Ég held að ég hafi ekki sagt mikið og man ég ekki eftir því, en ég get spurt drottninguna að hvað það hafi verið.“ Nú fór hún og spurði hvað stelpuskömmin hefði sagt þegar ermarnar voru dregnar á hana þá er hún reið út. Drottningin sagði henni það að hún hefði sagt:
- „Vel sóma ermar
- eiganda armi.“
Þá fór hún inn með þetta og sagði honum það. Þá fór hún að reyta utan af sér fötin. Hann spurði hana enn að hvað hún hefði sagt þegar hún tók við hönzkunum. „Það man ég ekki, það hefur ekki verið svo merkilegt, held ég.“ „Þú verður samt að segja mér það, annars færðu ekki að fara upp í rúmið.“ Þá fór hún og spurði móður sína hvað það hefði verið sem stelpan hefði sagt þá hún tók við hönzkunum. Hún sagði henni það:
- „Þekkta fingur
- þá forðum gjörðu.“
Nú fór hún með þetta til hans og sagði honum það. Þá fór hún úr meiru; hann spurði hana enn hvað hún hefði sagt þegar hún kom að lindinni og gryfjunni og í þriðja lagi þegar hestur hennar hljóp á undan heim. „Það man ég ekki,“ sagði hún; „ég held að það hafi víst ekki verið mikið.“ „Samt verður þú að segja mér það.“ Þá fór hún enn að spurja að þessu. Móðir hennar sagði henni það: „Þegar hún kom að lindinni sagði hún:
- „Nú er ég komin að þeirri lind
- sem Fertram og Ísól bjarta bundu sína trú,
- og vel mun hann halda hana nú.“
Þegar hún kom að gryfjunni sagði hún:
- „Hér liggur Eyja og Meyja
- báðar mínar skemmumeyjar,
- gekk ég upp á gullskærum móður minnar.“
Þriðja var þegar hesturinn hljóp á undan, þá sagði hún:
- „Skaktu þig, skaktu þig, Skurbeinn,
- einn muntu sofa í nótt
- og svo mun ungi kóngurinn verða.“
Nú fór hún með þetta og sagði honum það allt og ætlaði nú upp í rúmið. Þá tók hann sverð upp hjá stokknum og lagði hana í gegn og [mælti] um að það skyldi verða að hann svæfi einn þá nótt. Í því kom drottning inn og [sá] nú hvað um var að vera; varð hún þá að flagði; í því lagði hann sverðinu í gegnum hana. Líka var þá sent eftir Næfrakollu og varð hún að segja hið sanna um allt þetta. Varð konungur þá feginn er hann var frelsaður frá flagði þessu. Var þá aukin veizlan að nýju:
- „Þar var á [borðum]
- pipraðir páfuglar,
- [saltaðir sjófiskar,]
- mimjam og timjam
- og multin salfi.
- Þar var drukkið
- primet og klaret
- og vínið garganus,
- gullkistur um gólf dregnar
- og gjafir mönnum gefnar;
- þeir fóru þaðan fullríkir
- sem þangað komu fátækir.“
Svo varð Fertram kóngur eftir hinn dauðan.
- „Þau áttu börn og buru,
- grófu rætur og murur.“[2]
Svo er þessi saga á enda.
- ↑ Þenna formála hefur konan sem söguna sagði heyrt hafðan við allar sögur af kóngi og drottningu, og hafa sumir þessi orð þar enn við: „Út frá garði og suður frá garði, og svo er enn á vorum dögum og sjaldan lýgur sá sem fram ber.“ En hvergi hef ég orðið formálans fyrr var.
- ↑ Þessi ljóð eru nokkurs konar eftirmáli sem vant er að hafa við niðurlag margra slíkra sagna og þó ýmislega; er sumt í eftirmálanum tekið eftir niðurlaginu á Kringilnefju-kvæði, en sumu þó hér sleppt sem vant er að hafa, til dæmis þessu:
- „Köttur úti' í mýri
- setti' upp á sér stýri,
- úti er ævintýri.
- Smérið rann,
- roðið brann;
- sagan upp á hvern mann
- sem hlýða [kann].
- Brenni þeim í kolli baun
- sem ekki gjalda mér sögulaun,
- fyrri í dag en á morgun.“