Guðmundar saga Arasonar/4
Sjau árum framar liðnum af vors drottins holdgan en summerat var í fyrsta prologo, fæddist nefndr smásveinn í Hólabyskupsdæmi quarto kalendas Octobris. Þat var it fjórða ár postuligs herra Alexandri páfa, it fyrsta Magnúsar Nóregskonungs Erlingssonar ok Eysteins erkibyskups, er næstr sat eftir Jón Birgisson, er fyrst bar pallium Nidrosie, en næstr fyrir Eirík, er síðan var vígslufaðir þessa góða manns, er nú litlu greindum vér nýfæddan á dögum byskupanna Bjarnar Hólensis ok Klængs Skálholtensis.
Hann var svo góðrar ættar sem in bezta mátti kallast á öllu Íslandi, því at hans kynferð var reynd í röskleik ok réttvísi. Ari hét faðir hans, en Úlfheiðr móðir. Þegar í fyrstu fæðing þessa sveins birtist forsögn óorðinna hluta hans daga, því at í fyrsta grát, er hann gaf út, talaði einn vitr kennimaðr, er þar var nær staddr, lík orð ok Ambrosius las forðum til sonar síns, Ambrosium unga, at þessi piltr mundi til mikils fæddr í veröldina, ef lífi héldi. Var þat mikil frumtign þess, er enn var nýfæddr, at hans sorgligri raust skyldi þegar fylgja miskunnar tákn almáttigs guðs.
Svo kvað Einarr Gilsson:
- Fæddr var ölr, sá er eyddi
- alnýtr fira lýtum,
- endr á Grjótár grundu
- gulls með virðing fullri.
- Sagði sveins at hann hugði
- sauðnis látrs í gráti
- kærum krafta stóra
- Kárhöfði þat árum.
Er ok sú forspá fagrliga fylld í dag, því at sútfengnum trega snýr hann fljótt í fagnað ok grát í nýfenginn glaum. Í aðra grein var þat einkanligt, at í fremsta brum sinna daga skyldi hann líkjast á nokkvern hátt, sem alla götu elskaði hann mest næst vorri frú, sem enn mun síðar getir verða. Þegar í blautu barns beini bergir hann á mótstöðu heimsins.
Svo segir Einar Gilsson:
- Ari fekk högg af hjörvi
- Hann fell við lof manna.
- Hraustr barg hjörva treystir
- harðfingum Erlingi.
- Þá tók arf, sem ek inni,
- ölbjóðr við skrá fróða.
- Lími gekk með lámum
- lundstórum Guðmundi
Því at faðir hans, er var einn framr maðr, féll vopnsóttr í Nóregi. Var því Guðmundr uppfæddr með móðurfrændum sínum, þegar til bækr settr á skilningaraldri, hlýðinn ok auðmjúkr sínum meistara sem öllum öðrum, er honum vildu gott kenna, því at sú er röksamlig regla ritninganna, at engi rísi upp til meistaradóms yfir aðra menn en hann sat áðr hlýðinn lærisveinn fyrir síns meistara fótum, ok leiðist svo fram, ef guð vill, at bera it hæsta ok á herðum sér með sælum Jósef til Egyptalands.
Snemma runnu forspár fyrir sveini þessum, bæði af líkamsathöfnum ok merkiligum draumum, at hann mundi verða mikill maðr í kristni guðs ok standa til stórra umbuna fyrir augliti vors herra. Var þat eitt af því, at vér settum, at jafnan í piltaleikum skyldi hann hafa ok bera mítru ok bagal með byskupsnafni. Líktist hann í þessu sælum feðr Athanasio erkibyskupi Alexandrino, því at hans upprás var þat til bækr ok skóla, at Alexander erkibyskup, hans forverari, sá upp á þann piltaleik, er ungr Athanasius stóð með bagal ok mítru ok bauð at skírast lærisveina sína, þá sem at eins vóru primsigndir áðr af kirkjunnar hálfu.
Hér með renna draumar merkiligir sem vér sögðum. Þat bar fyrir einn skilríkan mann ok náfrænda Guðmundar, at hann þóttist ganga fram at húsi einu furðuliga stóru ok vænu í öllum vexti, ok sem hann vildi inn ganga þær formiklu dyrr, er á vóru húsinu, verðr hann svo breiðr í brjóstinu, at við nemr báðum öxlunum. Sem draumr sjá er entr í orða framburði ok sá, er forðum sýndist frú Máild í Englandi, sem hún gekk með son sinn, Tómam Kantuariensem, ok hún þóttist koma til Kristskirkju í Lundúnum ok mega eigi inn ganga sakir mikils vaxtar, svo er hans sama glósa hér ok þar, sem skýrði einn spakr maðr í Englandi, at hennar burðr mundi verða meiri ok mætari en kristni jarðnesk mundi bera eða skilning á koma.
Enn dreymdi sama mann, at hann þóttist koma til Kristskirkju í Niðarósi ok inn ganga. Hann sér, at hún er þá skipuð sem ein höll af konungligri mekt ok hans hirðsveitum til beggja handa. Honum gefr þat at skilja, at konungr í hásæti er inn heilagi Óláfr Haraldsson. Ok þegar sem hann nálgast fram fyrir hásætit ok hugar at heilsa konunginn, stendr hann upp í öllu sínu skrúði ok fram á gólfit móti honum með breiddum faðmi ok segir svo: „Guði velkominn, kæri minn, blessaðr um öll Norðrlönd.“
Þessi fyrirburðr er þeim líkr í réttri skýring, er enn sá frú Máild fyrir sælum Tóma, þá er hún stóð at rekja þat pell, er rödd af himni sagði víðara öllu Englandi, hvat er merkir háleita frægð þessara feðra, því at eigi mundi hún fara land af landi, nema hún væri víðari áttjörðinni. Þat gefr annat vel skilja í greindri sýn, at fyrir breiddan faðm ins sæla Óláfs konungs, er helgastr maðr hvílir í Niðarósi, merkjast hendr heilagrar kristni, er smurðu herra Guðmund byskup í því sama musteri.
Nú er ljóst, at þessar tvær sýnir með sínum réttum skilningi eignast Guðmundr góði í síðustu tímum. Því fylgir til in þriðja, er réttara nafn hefir til at heita sem vitran, sakir þess at henni fylgja falslausir vottar. Þar innanlands var ein kona, góðs siðferðis í mörgu lagi, því fráteknu, at hún hafði langar stundir ofblíð verit til kennimanna, ok enn var hún svo, er þetta gerðist. Svo bar henni til einn vetr, sem guð vildi hirting veita hennar villistigum, næsta laugardag fyrir dominicum esto mihi in deum protectorem, at hún féll niðr í óvit, sem drepin væri. En því, at heimamenn hennar kenndu liggja nokkurn verma í limunum, ok þat annat, at hörundit brá við stundum sem sárt yrði, var hún lagin hógliga niðr ok geymd, þar til at síðla sama dags hverfr hún aftr til sín, sezt upp ok signar sik ok bað guð geyma sín.
Þeim, er spurðu af hennar brautveru, segir hún svo: Þegar sem hún var niðr fallin, kómu til hennar tveir blámenn, gripu hana ok drógu heldr en leiddu án allri vægð um hraun ok hvassa þyrna yfir þá eymdarstaði, er allir vóru fullir myrkra ok meina með ýmisligum píslum vá ok vesalda, þar til þau koma fram at einum pytt eða ketli, er allr lék utan ok innan sem ein sía, með grimmasta gnist óbæriligs bruna, svo at af ákafri kastvellu þess ljóta lagar, er í var, dreif allt umhverfis með verpandi flaug þeirra dimmustu dropa, hvar af nökt sálin særist þegar hryggiliga bæði á höndum ok fótum. Hér með höndlaði hana svo ódæmiligr ótti auskranligra kvala, er þaut frammi fyrir henni, at þat má engi orðum inna, því at hún skilr sitt syndagjald mikit vera munu fyrir guði.
Þar með særa þeir bölvaðir blámenn hennar hjarta með örvæntingar ör, er þeir segja svo: „Sé þú, in auma sál, vei er þér orðit. Hér er heimili þitt at eilífu. Hér skaltu taka gisting einnar nætr, en sú er endalaus. Gráðugr logi skal þik gleypa, sá er aldri kann at seðjast, svo sem þú saddist aldri frá þínum ódáðum, þá er þú saurgaðir ok svívirðir þeirra þjónustu, er guði sóru í sinni vígslu at halda sik hreina til heilagra bæna ok embættisgerða fyrir guði, þar með fyrir sér ok öðrum. Því skulum vér syngja þér makligan sálusöng með bótlausri bölvan, svo at angr ok eymd þinna sútfullra sorga bíði aldri bata. Því skaltu vá ok vílsinni með oss þola án enda, at þú vildir aldrei enda oss at þjóna.“
Með þvílíkum afarorðum drógu þeir helvítis ormar hana fram at dynjanda loganum. Sér hún þá glöggt, at þar eru drekktir í eldi margir formenn landsins af veraldarstétt, er dauðir vóru, en hinna beið búinn ófagnaðurinn, er enn lifðu. Sálin varð þá hræddari en í frásögn megi færa, treysti þá með öllum sínum krafti á sæla guðs móður ok sæla postula Petrum ok Pálum, því þeir vóru kirkjudrottnar á hennar heimili. Hér með kallar hún á guðs píslarvotta. Óláf konung, Hallvarð ok Magnús, ok án dvöl lítr á hana guðs miskunn, svo at því himneska ljósi, sem nálgast, fylgja þrír bjartir menn ok tíguligir. Þeir grípa hana skjótt með styrkri hendi braut af óvinavaldi.
En er fjandr sjá þat, gella þeir með grimmum þyt rymjandi raddar ok segja svo: „Þó at vér verðum enn sem oftar at bera lægra hlut fyrir yðr, skal þessi saurlífsmaðrinn hafa erindit.“
Fleygja síðan glóandi knappasvipu um þverar herðar sálinni, svo at af beiskum bruna, er fylgdi þeim slag, kenndi hún kvöl í hvern köggul. Fyrirvarð hún sik þá öll í annat sinn, áðr formaðr þeirra þriggja, er komnir vóru, setr sína hönd yfir hana, hressir ok huggar.
Hann segir svo: „Guðs miskunn ertu skyldug at lofa, er þik leiddi til helvítis ok aftr þaðan út, ok þat, at vér erum sendir af vorrar frú guðs móður hálfu þik at hjálpa, því at þú treystir á hennar virðuligt vald. Guðs postular, er þú nefndir, eru ok fulltingjandi þitt frelsi. Erum vér hér þrír frændr, Óláfr, Hallvarðr ok Magnús, er þú hézt á í þínum þröngslum, er þó kómu náliga yfir þik makliga, sakir þess er þú hefir óvarliga lifat. Því fanntu heitan bakstr á herðum, at þú hefir skreytzt skrúði, en glæst með líni þinn líkama eftir veraldar slekt, en saurlífsanda tillögu, at þá skyldir þú vænni sýnast. Því brunnu fætr þínir í vellunnar hávaða, at þú hefir þá glæst með skrúð ok skó enn fyrir sömu grein, en því hendr þínar, at þú hefir bæði veitt handasaum þér ok öðrum á guðs hátíðum. Nú skaltu greina sýn þína, er þú kemr aftr, vondum til viðvörunar, en völdum til fagnaðar, því at svo sem þú leiddist fyrr til dauða, svo skaltu þvísa næst leiðast til lífs héraða.“
Þegar án dvöl eftir svo talat koma þau fram á einn vænasta völl, er allr flaut með flúr, unað ok ang ýmissar gleði. Þar í miðju plássinu stendr ein höll eða hús, svo fagrt formerat sem aldri sá manns auga, þar með fylgdi syngjandi hljómr, ilmandi yfir þat allt, er maðr má hugsa. Sá inn himneski rómr gæddi ok gladdi fyrrgreinda höll, svo at hún þaut öll í einum glaum.
Inn sæli Óláfr konungr talar þá enn til hennar: „Sér þú herbergi þetta, svo signat ok sæmiligt, er jafnan stendr án flekk ok fölnan ok með sama ríkdómi ok ólíðandi gleði? Sjá er eignarjörð ok óðal Guðmundar Arasonar, er fá mun um síðir eigi lægra sess en Tómas í Kantia, ok svo sem vér fullting veitum Nóregi ok Orkneyjum, svo mun hann hjálpa Ísland með sínum bænum.“
Sem hér stendr vitran, er með guðs almætti allt í sama augabragði, at hún þykkist sjá nýja dýrðina ok er lukt í líkama. Gengu með þessi vitran tveir vottar, sá annarr, at hún skalf í hvert sinn, sem hún sagði frá ódæmum píslanna. Þat annat, at öllum þeim bruna, sem hún hafði þolt at eins í andar sýninni, bar skýrt vitni hennar dauðligr líkami.
Nú þat efni, sem at Guðmundi víkr í vitran þessi, sýnist concordera þeirri sýn, er forðum sá í andargjöf Nikulás byskups Paterensis fyrir systursyni sínum Nikulao, er í þann tíma var í barndómi, en síðan Mirrensis erkibyskup. Af þeirri hallar sýn til austrættar í lifandi manna jörð er öll ein frásögn ok nú greindum vér í sagðri vitran. Trúum vér, at vitrum mönnum sýnist þessar frásagnir bera bjart vitni þeim greinum, er fyrir spáðu þessa Guðmundar tign ok æru.