Guðmundar saga Arasonar/50

by Arngrímur Brandsson

Sem sá dagr kemr, er herra erkibyskup vill skoða málavöxtu Guðmundar byskups, lætr hann kalla herra Guðmund til tals við sik ok byrjar svo ræðu með þvílíku efni: „Vér höfum veitt yðr, herra Guðmundr, litla blíðu hér til, eigi sakir illvilja, heldr fyrir þat, at oss hafa fluttar verit af yðr þær framferðir, at oss sýnast mót vera skrifuðum lögum feðranna, en nú er svo vikinn vorr hugr, at vér viljum gjarna þeim greinum hlýða, er yðvarri sæmd megi til léttis vera. Ok nú fyrir hverjar skynsemdir þér hafið gert, viljum vér, at þér sýnið oss. Í fyrstu leitum vér, hví þér vígið fleirum vígslum í senn en skipat er eða kirkjunnar vani sé til.“

Herra Guðmundr svarar: „Herra minn, gjarna skal ek svara yðrum spurningum, sem guðs miskunn tjær mér framast at skilja, en þat þykkist ek sét hafa í ritningum, at þröngvandi nauðsyn verðr lögum ríkari. Mér þótti nauðsyn ínóg, at prestar vígðist fljótara sakir þess, at kristnin var þurfandi kennimanna, ef nokkur guðs þjónusta skyldi flytjast norðanlands, sakir þeirra ónáða, sem þar hafa um tíma yfir staðit. Sumir prestar mínir ok klerkar vóru svívirðir ok ónáðaðir, aðrir drepnir ok útlægðir. Nokkurir prestar ok kennimenn stóðu í óvinaflokki með opinberum vopnum mér at móti, sungu messur í banni mínu, samneyttu bannsettum mönnum ok veittu þeim allar nauðsynjar ok þjónustu, þótt ek fyrirbyða. Þorða ek eigi, at þvílíkir fórnfærði í guðs musteri. Læt ek þó marga hluti þá um líða í vorum framferðum, sem stórir megu sýnast ok þeim samir lítt at gera. Nú fyrir þessa grein lagða ek mitt mál upp á guðs náð, hverja vorkynnd hann dæmdi mér til slíkra verka, ok því vígða ek fljótara en ek vissa kirkjunnar lög til standa. Sýnist mér þat ok heldr með en mót í minni gerð, er ritningin segir: qui vivit in æternum, creavit omnia simul. Þvílíkar greinir hefi ek fyrir mér af þessu efni móti mínum óvinum. Hygg ek ok þat, at þeir eiga enga sök á mér of þetta ok eigi sé þeirra valds at ónýta vígslur mínar eða dæma mik ok mína klerka sem ólærða menn ok illvirkja.“

Herra erkibyskup svarar: „Þótt svo væri, at þér hefðið eigi lögliga fram farit, var þat berliga rangt, at þér eða yðar gerðir dæmdist af yðrum undirmönnum. Gagnast oss ok vel hér um yðvarr framburðr. En nú er at tala um aðra grein, er segist, at þér séð mjök vígslugjarnir at krisma vötn eða fleiri skepnur ok kalla þat síðan helga dóma.“

Herra Guðmundr svarar: „Svo mun yðr sýnast, at þat sé eigi greinarlaust, at ek vígi vatn, en þó meira greinarmál, at ek leggi þeim helganarnafn, því at yðvarri vizku er vel kunnigt, at sá helgaði þau í sinni hérvist, sem brunnr er allrar helganar, þá er hann steig niðr í Jórdan ok heilagr andi í dúfu ásján krismaði vatnit sinni nákvæmd. Spretta upp af þessu vatni æ síðan margar æðar ok ýmisligar rásir í gegnum jörðina, heilagri kirkju til nytsemdar andar ok líkama. Ok hvat er þá annat sannara en allar keldur eru Jórdanar vatn? – því at þær fyllast allar af einni upprás með guðs forsjá. Ok í aðra grein, þótt vorr herra hafi svo skipat sem hæfði, at eigi skal skírn veitast sama manni meir en um sinn í heilagri kirkju, veitir mildr drottinn andliga skírn fólki sínu með synda afþvott í sama vatni Jórdanar, þá er þat rennr um æðar líkamans at hjartanu ok þaðan út af augunum með svo mikilli fljótvirkt ok heilagleik, at sá, er í morgin var grimmr guðs óvin, hann er í kveld inn kærasti guðs ástvin. Í þriðja stað er merkjanda, hversu forkunnliga elsku lausnarinn lagði á þessa skepnu, þá er hann valdi hana til upphaf sinna jartegna in Kana Galilee. Nú sakir þess, minn sæti herra, at ek fann í bókunum skrifat þess kyns embætti ok þar með vissi ek efalaust, at lögligir menn höfðu framit fyrir mér þetta verk, er brunnvígsla heitir, treysti ek þar með miskunn guðs með ritningunni: non ad mensuram dat reus spiritum. Hér með virðist tign almáttigs guðs at herða minn hug til þeirrar þjónustu, því at heilum mönnum varð í kærleik, en krönkum heilsubót.“

Herra erkibyskup talar þá: „Harðla vænar greinir gefr guð fyrir yðvarn munn. En nú næst er þar til víkjanda, er flyzt, at þér hafið ok yðvarr kennidómr þar jafnan nálægr verit, er orrustur heyjast með berum fólkvopnum, því at enginn tekr þurr í tjörn.“

Herra Guðmundr svarar: „Nú þykkist ek skilja herra, hversu flutningr hefir farit, efni ok ásýn míns lýtis hafa tját verit, en vorkynnd með skynsemdum hefir niðri legit. Nær var ek hjá orrustum nema nauðigr, svo til dæmis sem herfenginn maðr ok fjötraðr? Ek leitaði at flýja ok firrast eigi seinna brott af mínu byskupsdæmi en aðra vegu undan stríði ok baráttu, en þar er mér ok mínu fólki vóru forsátir veittar svo sterkar, at eigi skyldi vegrinn rýmast án orrustu, varð ek þar at vera, þótt mér þætti illt bæði fyrir mik ok aðra. Mínir menn saklausir skyldu falla óhelgir ok urðgræfir sem þeir, er sækjast til fullra sekta fyrir fordæðuskap undir landslögum, en þeir, er lífinu héldu, höfðu enga hvíld eða hjálp nema fylgja mér, því at eigi seinna en ek viki þeim brott var úti þeirra blóð. Einn var vegr, at ek hefða mátt forðast um stundar sakir orrustur minna óvina, þegja ok þola glæpi þeirra með fors ok fóttroð kirkjunnar laga, at svo væri sóttr ok særðr lærðr sem ólærðr, ok var þó mjök óvíst, hvert friðkaup veitzt hefði, síðan óeinurð var útlagin, því at þessa heims líf er allt ófrjálst ok stendr æ því ánauðgara sem valdsmaðr er verri, því at þeir með lastauðugu eftirdæmi ok illu foraði gera sárastan kinnroða heilagri kristni. En þar, minn herra, er þér nefnduð tjörn þykkist ek skilja, at þér merkið fyrir hennar nafn samneyti þat, er ek veitti þeim, er stóðu í manndrápum, svara ek svo til, at ek vil vænta, at sú tjörn verði oss til hreinsanar heldr en saurganar, því at ek hefi yðr sannliga flutt, hverjum hætti ok fyrir hverja sök manndrápin urðu, því at atvik ok ástundan dæmir alla hluti, sem ritat er: quicquid agant homines intentio judicat omnes.“

Herra erkibyskup talar: „Góða trú berum vér til yðvarrar undirstöðu. Kunnið þér ok þat vel styðja með skilríkum orðum. En nú stendr eftir ein grein óleyst, er segist, at þér dragið fjölmenni eftir yðr ok margt óvandat, hvort er þér sitið kyrr eða farið. Kalla menn þetta hófleysu í fátækum landskap ok þröngu byskupsdæmi.“

Herra Guðmundr svarar: „Hér er sú sök, er ek mun eigi hart verja, því at hún er sönn, en þó þykkir mér eigi víst, hvort þeir fóru syndlaust, er yðr sögðu, því at atvikin munu enn þessu ráða. Þá er ek sit heima at Hólum, koma nokkurir at minni orðsending, en þeir miklu fleiri, er ek kalla eigi. Síðan sitr hverr sem líkar, því at ek rak engan brott, enda bað ek fá vera. Varð fyrir þessa grein kostnaðarsamt, því at fleirum þótti betri dvöl en brottför. Ek senda mína menn í héruð at heimta tolla ok tíundir ok annat vitafé staðarins, ok ef þeir fóru nokkut óspakliga án mínu boði, var þat æ ok æ mér eignat, at ek héldi ránsmenn ok ribbalda upp á kirkjunnar góz, en ef ek fór í sýslu mína, safnaðist at mér fjöldi fólks ok enn meir fátækt, en þó senda ek engum orð, en þat er satt, at mér þótti æ því betr, er fleirum guðs ölmusum leiddi hjálp af minni ferð, því at mér sýnist þat heyra mínum stétt at vera þeim, er þurftu, þvílíkr sem þeir væntu, því at sjaldnar verðr sá heimsóttr, er fám gerir gott. Nú hefi ek sagt yðr sannan veg, hversu ek hefi gert, en hver ástundan fylgt hefir verkinu, er guði kunnigt. Býð ek mik nú sem fyrr allan á guðs vald. Hefi ek oftsinnis boðit mín málaferli á dóm heilagrar Niðarósskirkju. Þat sama geri ek enn í dag, því at yðvarn dóm þoli ek gjarna, sakir þess at þat er skipan míns lávarðar, herra Jesú Kristi ok virðuligs herra páfans.“

Herra erkibyskup svarar: „Vér höfum heyrt um hríð, bróðir, hversu þú hefir öndverðr staðit í guðs orrustu móti kirkjunnar óvinum. Því munum vér tala til yðvar viðrligum orðum, sem Klemens páfi forðum til heilags Dionisium: Farið í guðs blessan út til Íslands, flytið fram guðliga kenning ok fylgið kirkjunnar rétt, því at þér eruð vel lærðr at standa í guðs víngarði. Þörf er nóg, en fáir vinnumenn. Gerið sterkliga, viknið eigi fyrir, minnizt jafnan, at eigi krúnast upphafit, heldr endinn, hugsið oftliga, hversu þröngva vegu gengu fyrir feðr vorir, því at æ því fegri gefst denarius verkamanninum sem hann erfiðar lengr í víngarðinum. Vatnvígslur yðrar viljum vér því síðr meina eða vanmegna, at vér biðjum yðr ok bjóðum, at þér blessið sem fyrr, því at trúin þróast með þvílíkri miskunn. Skulum vér ok halda þenna skilning, meðan guð þolir oss í þessu sæti, ok því gerum vér yðr í dag með byskupligu valdi frjálsan fyrir utan hvers kyns lýti ok dæmum sannan byskup sæmdum tilheyriligan í nafni vors herra, Jesú Kristi, gefum vér oss ok vora hjörð undir yðrar bænir.“

Eftir svo talat gengr herra erkibyskup brott af stefnunni, ok skilja þeir herra Guðmundr með sannri blíðu, ok stóð svo, meðan þeir lifðu báðir, en þat var eigi lengi, því at herra Þórir andaðist á næsta sumar. Er þá kosinn síra Guttormr, sæmiligr klerkr. Fór hann á páfagarð ok var í Róma, sem þingit stóð í Latran, en herra Guðmundr sitr þann vetr í Nóregi, er Guttormr var utanlands, því at honum sýnist eigi friðligt at leita út til Íslands undir vald óvina sinna. Er hann lengstum í Niðarósi, en syngr at Kristskirkju allar stærstu hátíðir.

Um viðtal þeirra Þóris erkibyskups ok herra Guðmundar byskups kvað Einarr Gilsson sjautján vísur, ok þetta upphaf á:

Frétt hefir öld, at sækir sótti

sóttalauss at vilja dróttins

klerkavalds ok ítrar orku

erkibyskup harðla merkan.

Guðmund, frá ek, at rægði reyndar,

reyndist þat með flærð ok leyndum,

reitin þjóð við seggja sæti.

Sætt urðu mál fyrða gætis.

Biðja, frá ek, um elda eyði

eyjarbands at sínum vanda

greiði vells at flytja fríðum

fríðs Þorláki helgar tíðir.

„Eigi skal,“ kvað meina mýgir,

„mýgir tála ólög drýgja,“ –

siðu styrkir sjá móðu merkir

markar grands, – „á váru landi.“

Klerka sendir meiðir mundar

mundar grjóts við hlyn til fundar.

Vita skyldi þeir atferð Eldis

elda vers á Þorláksmessu.

Gengu aftr ok sögðu at syngi

söng ágætan bauga slöngvir

öllum helgum stjörnu stillis

stilliliga með fremd ok snilli.

„Get ek, at svá,“ kvað meiðir mæta,

„mætr ætli þat vígslu gætir,

at Þorláki fái sem fullast

fulla dýrð í tíðum skýrða.

Undrumst ei, þótt ljóst á landi

lands höfðingjum fremri standi

mítru runnr við sæmd ok sanni

sanni prýddr, er oss gefst þannig.“

Guðmund spurði hringa hirðir,

hirð gleðjandi Fáfnis beðjum:

„Hví æxlar þú virða vígslur,

vígslu njótr, lögum í móti?“

Græðir svaraði þegna þýðum

þýðr byskupi rétt af prýði:

„Hætti ek gerð á drottins dýrðir

dýrðarsnjalls of breytni alla.

Prestar veita mér á móti

mótigang ok þrætur strangar.

Syngr enn með byskups banni

bannsett ferð í Jesú ranni.

Þjóðin vígð er lömd af lýðum.

Lýðrinn veit, at mörg eru heitin.

Flýti ek því,“ kvað sættir sveita

sveitum þekkr, „at vígslum rekka.

Gerði allt með einu orði,

orð skýra svá, drottin forðum.

Greindi síðan allvaldr anda

andargifta smíði vandat.

Treysti ek rétt af magni mestu,

mest styrkir þat vella lesti,

himintungla er siklings sómi

sæmiligr, á þessi dæmi.“

Þórir frétti af stillings stýri

stýrilátan hafnar fýris:

„Hvárt vígir þú bekki, bauga,

baugs leitöndum marga, veitir?“

Mætr svaraði auðar ýtir

ýta sætti harðla nýtum:

„Eigi er greitt,“ kvað lýta lægir,

„lægir víns, um söngva mína.

Engi fær með sínum söngum

söng heyrandi jarðar dreyra

helgat betr en sólar sætra

sætr stjórnari, hringa gætir.

Forðum veitti drottinn dýrðir

dýrðar hress á skepnu þessi.

Flotnum gerði vín ór vatni.

Vatn blessaði græðir skatna.

Jórdán varð, þá er skjöldung skírði

skíran Jón, er hjálpar ljónum,

blessuð endr ok, geisla grundar,

grandalaus af helgum anda.

Þessi dýrð hefir vötn at vísu

vísa drottins gervöll prísat,

finnast þau, með sigri sönnum,

sönnust orð, til líknar mönnum.

Jafnan, veit ek, en sjór nam sæta

sætum tír, er guð lét skírast,

milli síðan enda allra

allheilaga Jórdán falla.

Trúi ek, enn at vötnin vinni

vinds ráðanda mörgu láði

öllu hjálp, en eigi spilli

auðs tínöndum söngvar mínir.

Sagðar hefik,“ kvað bölva brigðir

brigðlunduðum erki-Þundi,

„beini láðs sem vildar vinnu

víns kastala iðnir mínar.

Veitið mér af skýrleik skjótum

skjóta dyggð, ef finnið ljótar

várar gerðir, frelsir fyrða

fyrðum þýðr, en ek skal hlýða.“

Byskup svaraði runni röskum

röskr blíðliga hyrjar víðis:

„Dugnað hljóta grafþvengs Gautar

Gautalands af yðr í þrautum.

Jarðar, trúi ek, at vísir virði,

virðum kunnr, ok leiðar sunnu

þína ást með björtum bænum,

bæn vinnandi miskunn sinni.

Hversu máttu,“ kvað lasta léttir

léttr, „skýrliga undan stýra,

vígslu njótr, þá er sæfa sveitir

sveit pínandi virðar þínir?

Engi tekr ok slétt yfir slöngvir

slungins gulls í tjörn at fullu,

reikna þat svá, at víst ei vökni,

vöku réttlig, tála slökkvir.“

„Várir menn hafa særzt at sönnu,

sönn veittust ok lífspell mönnum.

Börðust þeir fyrir himna hirðis,

hirð léttanda, sönnum rétti.

Lýða spýtu benjar blóði,

blóð synjaði andar þjóðum.

Seggja flóði af hörðum höggum

höggvin ferð í sára döggu.

Treysti ek upp á himna hæstra

hæstráðanda kraft ok náðir,

verði oss ok þollum þessum

þessi laug at hreinsan bauga.

Allir hafa með frægðum fullum

fulldrengiliga mínir gengit

meiðar, oft þó at fyrðar flýði,

flæðar báls at leiki stála.“

Dróttir vissu, at síðan sáttir

sátt náðandi skildust báðir,

víða báru þjóðir þeira,

þeir byskupar, sæmd at meiri.

Dynda mærð gat hjörva hirðir,

herra minn, at forsögn þinni

brögnum innt, en fyrðar fregni

frægð Guðmundar sóma nægða.