Guðmundar saga Arasonar/68
Á því sumri, sem nú var greint, kom út Kolbeinn ungi, er til verðr skipaðr at gera enda allra þeirra ónáða ok eymda, er herra Guðmundr hefir þolt í sínum byskupsdómi. Hann sitr næsta vetr með Sighvati, mági sínum, en um vorit ríðr Sighvatr til Skagafjarðar með honum ok leitar með bændr, ef þeir vilja taka Kolbein til höfðingja í stað föður síns ok gerir honum bú á í kosti sínum. Víkjast bændr undir þetta mjök blíðliga, því at þeim sýnist vonligast, at Kolbeinn verði kynlíkr feðr sínum at hrinda með harðri hendi þann þunga, er þeir kallast bera fyrir fjölda fólks Guðmundar byskups at Hólum. Því gera þeir Kolbeini bú á sama garð, sem faðir hans sat forðum. Hefir Sighvatr ráð Kolbeins mjök í höndum, meðan hann var yngri, en þegar hann þykkist fullroskinn, réttir hann af sér okit ok gerist ofsamaðr mikill, snýr ok þangat sínum ofrgang eftir dæmi feðr síns, sem minnst mátti honum sama, þat er að snúa sín harðindi upp á byskupinn ok veita Skagfirðingum fyrir búkostinn. Ok sakir þess at gull er æ því glaðara sem þat prófast betr í eldinum, þolir vorr drottinn Jesús, at hans þjónn, Guðmundr byskup, sé enn mæddr ok út borinn af sínum réttarbótum, at eftir hans mæðusamligt líf bæði fyrr ok síðar í náverandi veröld verði hann því háleitara höfuðgull í endalausri veröld með völdum vinum himnakonungsins. Héðan leiðir þá endaliga ofsókn, er Kolbeinn ungi hrærir móti byskupinum með þeim harmi ok hólmgönguboðum, at byskupinn sér engan veg annan í friðkaup sinna manna en lúta undan ok leita norðr í sveitir í sýslu sína. Voraði þungt, ok vóru kostir manna óhægir, en byskup ríðr heiman litlu eftir páskir ok hefir fjölda fólks bæði frjálst ok fátækt.
Svo berr til í þeim veg, at byskupinn gistir einn bónda, góðan sinn vin. Var hann bóndinn klókr maðr, vinsæll ok vel ríkr. Hann tekr heiðarliga byskupinn með vildustum föngum. Þar vóru frjáls herbergi, því at húsbóndi þessi kann góða stjórn. Greinir hann í tvo riðla byskupsins skara, skipar alla frjálsa menn hjá honum sjálfum, en fátækum mönnum skipar hann hús annat ok veitir þeim þar svo góðan kost, at allir höfðu fullfengi. Vóru menn kátir um kveldit í byskupsstofu, því at öllum líkaði vel, utan einn herra Guðmundr er mjök hljóðr. Þat skildu eigi óvitrir, því at bóndi var allkátr ok þó vin byskupsins. Húsbóndinn lætr um kveldit sem eigi viti hann, hvat veldr ógleði byskupsins. En á næsta dag eftir, sem herra Guðmundr er undir borð kominn ok vist inn borin, gengr bóndinn fram af stofunni til þess fátæka manna húss, er áðr var getit. Hann spyrr, hversu þeim líðr. Þeir segja svo líða sem guð umbuni honum eilífliga.
Bóndi segir: „Sé þat nokkurt í, at yðr líki vel, vilda ek þiggja af yðr laun þegar í hönd.“
Þeir svara: „Hvat munum vér öreiga sálugir menn sjá móti þínum velgerðum?“
Bóndi svarar: „Fleira gagnast mér en fé. Litlu síðar en ek geng héðan, skuluð þér allir taka dik vægðarlaust í stofu byskups. Þér skuluð rífa mat af diskum ok hlífa engum manni, hrekja svo byskupsins mat sem allra annarra. Geymið engis manns ávít eða umvandan nema mín, þá er ek vil til leggja, en hér á móti játa ek yðr svo góðan kost, meðan byskup sitr.“
Þeir játa honum þessu ok eru þó tregir, því at þeir skildu eigi undirstöðu. Gengr bóndi síðan brott, en litlu síðar lýstr undir dyn þeim, at margir í stofunni hugðu ófrið fara. Stendr því næst inn straumrinn með þat hark og háreysti, rif ok slit umbergis, sem eigi var lítit um, þar til er slær í árásir, bann ok bölvan. Þolir herra byskup þegjandi, þar til orðalag versnar.
En engi þeirra gefr gaum, hvat byskup segir.
Húsbóndi gengr fyrir herra byskup ok segir svo: „Verið nú glaðr, minn herra, því at ölmusur yðrar eru nú inn komnnar. Ek fann í gærkveld, at þeirra fjarvist ógladdi yðr mjök, en nú megið þér sjá, hversu þeir halda stofuna.“
Herra byskup svarar: „Guð umbuni þér, minn kæri vin. Fyrirlát mér þrotleysi mitt, því at svo er betr sem þú skipar.“
Bóndi svarar: „Eigi dregr mér stórt um, því at ek em ríkr maðr, en hugsa mætti héðan af, hvat honum líðr smábóndanum, þar þér komið til garðs. Þótt hann hafi kost at gefa yðrum frjálsum mönnum, ofbýðr honum þessara yfirgangr, sem nú standa hér. Nú trúi ek ok sannliga, at svo mun guði bezt líka, en vel mætti fljóta fátækr maðr, þótt hann hefði með stjórn nauðsynliga hluti, ok svo skulu yðrir vinir hafa, meðan þér sitið hjá mér. Látið ok yfir sjá einhvern, ef yðr grunar þar nokkut um.“
Ok nú segir hann bóndinn til fátækra manna: „Út allir í stað, ok sukkið eigi framar.“ Þeir fram á hurð með hans fyrstu tillögu.
Herra Guðmundr segir þá: „Nú er þat vottr þinn, vinr minn, hversu þú gerir, því at eigi hefði þeir sálugir svo virt þína tyftan, nema þeir væri vel haldnir.“
Var herra Guðmundr þá allkátr, meðan hann var með þessum húsbónda. Lofuðu margir hans vitra tiltekt, því at guðsmaðr fekk eigi fyrir ástar sakir hirting á komit, svo framt sem sumum þótti tilheyriligt um fátækra manna framferð. En svo sem bóndi þessi sagði sína trú, at þat mundi guði bezt líka, sem byskupinn gerði, prófast í mörgum stöðum sögu þessarar, hverja umbun vorr herra veitti þeim þegar í hönd, er herra Guðmund glöddu með gjöfum, fátækra manna ölmusu, ok enn mun sýnast í því sem eftir ferr.
Nærri hvítasunnu kemr herra Guðmundr byskup til annars bónda, er búgarð átti nærri vatni stóru. Var þar í veiði mikil, þá er tímaliga féll, en þetta sama vor lá mikit hallæri mað því sama vatni, svo at náliga fekk engi byggðarmanna búðarverð.
Nú á laugarkveldi fyrir penecostern, sem Guðmundr er kominn, segir bóndinn: „Ek á níu kýr allar vel hafðar, ok þar af vil ek slá einar þrjár fyrir ölmusur yðrar, en þér með yðrum frjálsum mönnum skuluð vera á mínum kosti yfir fram.“
Herra byskup játtar þessu gjarna. Eru kýrnar niðr lagðar, en sakir þrots í veiðistöð bóndans varð fátækt fólk herra byskups lítilliga fætt um kveldit. Gengu kjötin því harðara sinn veg um morgininn eftir, svo at sunnudagskveldit var með öllu yfir lukt. Herra byskup verðr víss, hvat líðr, ok vakir drjúgt á bænum um nóttina, sem æ var hans vani, til guðs. Sem tíðum er lokit á mánadaginn, gengr herra Guðmundr út af kirkju ok spáserar fram at vatninu, því at sjálft túnit var á ströndinni. Þar settr garðr með grjót til hlífðar á túninu, at vatnsbáran skyldi eigi brjóta mega. Þar yfir lágu vörpur bóndans til þurrku.
Herra Guðmundr segir þá: „Ek vilda gjarna sjá, hversu þér farið at veiðum norðr hegat á landit.“
Bóndi svarar: „Þat er mikit starf, herra, á þvílíkum degi.“
Byskup svarar: „Svo mun standa, at sæll Martinus lét veiða sér fisk til borðs á fyrsta páskadag, ok því sýnist mér þetta gera mega, er byskup býðr.“
Bóndi hlýðir nú, ferr til ok setr út vörpurnar, ok verðr fyrir einn vænsti fiskr.
Herra Guðmundr lof guð fyrir ok segir svo: „Nú megum vér hafa grænan fisk í dag, en draga skuluð þér oftar. Þeir verpa í annat sinn ok þriðja ok fá svo fagra veiði, at fulla fjóra tigi flytja þeir heim til borðs. Varð þar glatt í fólki, því at fiskr var bæði stórr ok inn bezti kosti.
Annan myrgin eftir talar herra Guðmundr til bónda: „Ek vil ganga í dag at sjá veiðistöð þína í vatninu.“
Húsbóndi segist þat gjarna vilja. Sem herra Guðmundr kemr til, blessar hann veiðistöðina ok býðr fiskimönnum at slá netjum, en þat þarf eigi langt. Á lítilli stundu taka þeir fjögur hundruð. Var ok allan tíma sumarsins svo máttugr fiskigangr í bóndans reit, at hann kom varla nytjum á, ok þar yfir selr hann þurran vatnfisk meir en til þriggja kúa. Lofaði hann margan dag þann blessaða byskup, er honum veitti þvílíka hluti ok fagnað með sínum verðleikum.
Fer herra Guðmundr tómliga um sumarit yfir sýslu sína, ok sem haustar ok nótt er svört orðin, hefir herra Guðmundr sent fyrir sér til einnar vinkonu sinnar, at hann ætlar sama dag at gista í hjá henni. Hún býst fyrir með beztum föngum, bíðr um kveldit fram í myrkr, ok kemr byskupinn eigi. Þá tala nokkrir, at hann muni eigi svo koma síðla sem þá var orðit.
Húsfrúin segir, at óglöggt kunna þeir menn Guðmund byskup, er honum ætla umskipti sinna orða utan einhverja tálman. „Veit ek víst,“ segir hún, „at hann kemr, því at eigi brást mér hálft orð í því, er hann sagði mér fyrr eða síðar.“
Því stendr hún úti með fólk sitt, sem myrktr er orðit, ok því næst sér hún ljós bjart í garðshlið, sem von var til herra Guðmundar, svo at langt af skein á vegginn, ok mjög litlu síðar ríðr Guðmundr í þat sama hlið ok fær allblíðar viðtökur um kveldit. Húsfrú þessi virðir eigi langt, hvat kostrinn þolir, til þess at ölmusur herra Guðmundar hafi sínar nauðsynjar, lætr fara sömu leið naut ok sauði, svo at dagliga stendr hún at matgerð sem önnur Martha. Ok einn dag, sem herra Guðmundr hefir lykt morgintíðum, gengr hann með fylgd sinni fyrir þat hús, er hans vinkona stendr í starfi.
Byskup nemr stað fyrir dyrunum ok segir: „Hvat er nú sæti mín, mun eigi líða kvikfénu, ef svo lætr lengi?“
Hún svarar: „Annat elska ek meir en kvikfé, en þat er yðr þökk ok vinátta, því at hvat er mik kostar, vil ek henni halda.“
Herra byskup talar: „Fullt verðskyldar þú mína vináttu, en gefa má guð minn, at þú hafir eigi færra kvikfé í vor en þeir, er nú þykkjast sitja með fullum kostum.“
Svo gekk út sem guðsmaðr sagði, því at hún hafði heykost inn bezta, en fátt at fóðra, ok því at hún hafði heykost inn bezta, en fátt at fóðra, ok því seldi hún hey til beggja handa þeim, er heylausir vóru, sakir þess at vetrartími var mjök harðr næst eftirkomandi. Fekk húsfrúin með þessum hætti fullbýli á sína jörð. Hún hafði í svo mikilli virðing verðleika herra Guðmundar, at í þá sæng, sem hann vandist at sofa, þá er hann gisti hana, bar hún kranka menn, ok skipaðist æ jafnan til léttis á nokkvern veg. Svo ok fyrir þann stein, er byskupinn hafði vígt henni, urðu margar heilsubætr. Hann gekk ok víða yfir landeign hennar, ok því segja menn, at sú jörð standi óbrigðlig með hamingju.
Nú svo mikit afl sem herra Guðmundr bar til at hjálpa sinni fylgd, tók hann eigi síðr af þeim oftliga í mót margar meingerðir, sem þeir væri honum í engu skyldugir. Ok því mæddist þessi maðr, byskupinn, framar dæmum, en bar allt með þolinmæði, at þá er þeir þröngdu hann mest með sínum óspektum, talar hann svo einn tíma, sem húsbóndi spurði, hvort hann vildi bað hafa: „Menn mínir,“ segir hann, „hafa gert mér bað ok launat mér vetrvist.“
Allt fram á langaföstu árgangsins líðr svo, at byskupinn fær engan kost fyrir Kolbeini unga at sitja heima, en þann tíma eftir dominicam palmarum, sem hann hugsar at sækja heim til stólsins at þeirri dýrustu hátíð, gengr Kolbeinn ungi út í móti honum, eigi svo sem sæmandi, heldr minnkandi, hvat er hann mátti, því at hann dreifir fjögurra vega alla byskupsins fylgd, en tekr sjálfan hann með tveim lærðum mönnum sem fanginn í varðhald heim til Hóla, mjök á líkan hátt ok faðir hans forðum, utan þat var hér léttara, at byskupinn hafði ljósa stofu ok mátti lesa tíðir sínar. Hann hefir nú ok hjá sér tvo lærða menn, frændr sína, ok hétu Þorkell ok Helgi. Þeir höfðu ungir til hans komit ok unnu honum sem lífi sínu. Urðu þeir báðir mjök langlífir menn eftir framför herra Guðmundar ok sögðu til hans svo marga merkiliga hluti, sem eigi finnast í bókum ritaðir.
Er þat vitat, at Þorkell lyktaði sitt líf með priorstétt í Þverárklaustri norðanlands. Var hans framför merkilig ok mjök æskilig. Ok sakir þess at þat efni lýtr enn nokkut til lofs herra Guðmundi, skal þat setjast í þessum stað. Prior þessi var meinlætamaðr ok bindandis á sinn líkam, staðfastr í guðs lofi á dag ok nátt, því at hann hafði eigi meira svefn en náttúran beiddi.
En þann tíma sem hans endadagr nálgaðist, talar hann svo einn dag, sem hann sitr ósjúkr millim bræðra sinna in locutorio: „Brott mun ek héðan ganga,“ segir hann. Ok því nærri sem hann kemr at dyrunum, leggr hann þetta til: „ok mun ráð, at ek bæti barirnar, ef ek skal fyrstr á liggja.“
Þat var undirstaða þessa máls, at sakir fyrnsku vóru barirnar mjök kostaðar, ok því, at hann priorinn var vel hagr á tré, gerir hann eftir sínum orðum. Hér með var þat hans vani, þótt hann héldi prioratum, at hafa vikuhald í kór með öllu embætti sem einfaldir bræðr. Stendr nú yfir hans vika at segja hámessur. Sem þetta gerist þann síðasta dag, sem hann lifði þessa heims, segir hann hámessu svo, at engi maðr sér hans krankdóm. Ok sem hann er afklæddr í skrúðhúsi eftir messuna, segir hann svo munkinum, er las evanglium: „Nú þóttist ek verða vís í nótt, at Guðmundr byskup, frændi minn, má meira en sjálfum sér. Vil ek, at þú þiggir í dag þat, er ek mun senda þér yfir, því at eigi mun síðar kostr.“
En þó at bróðirinn græfi eftir á alla lundir at fá fremri kynning þessa hlutar, fekk hann eigi orðit framar en nú var sagt, því at priorinn fyrirtók. En raun bar vitni sannindum: Hann sendi bróðurnum eitt egg, sem hann hét, gengr síðan með psalmum Miserere út í kór eftir munka sið ok víkr fram yfir brík nokkura ok vors herra píningarmark stóð yfir. Hér styður hann sik upp á ok hneigir krossinum, þá í stað örendr.
Lýkr hér frá honum at segja, ok því skal aftr snúa til herra Guðmundar.