Guðmundar saga Arasonar/44
Höfundur: Arngrímur Brandsson
44. Frá einum smalamanni ok krossinum byskups.
Smalamaðr var einn trúlítill ok óskynsamr. Hann hljóp til fjár um morgna, svo at hann signdi sik varla, ok fyrirlét kirkjuna. Hann var á þeim bæ, er herra Guðmundr vígði krossana ok grösin vaxa. Nú gengr svo til einn morgin, sem hann hefir heim rekit fé ok er mæddr af hlaupi, at hann fleygir sér niðr at læk ok drekkr þegar ósigndr sem eitt kvikvendi. En eftir þann drykk setr honum upp stór óp, sem gellr í, segir þar með, at sá óvinrinn, er hann gleypti af læknum, rífr ok ruggar öll hans iðr. Nú er runnit sem hvatast eftir at taka gras þat, er herra Guðmundr vígði, af kirkjunni, ok eigi seinna en þat kemr í hans kvið, fær hann svo harðan krepping, at með fossfalli skýst fram af hans munni þat eitrfulla lyf, er hann svalg, mjótt ok svart með snörpum tindum, svo fljótt ok frátt, at þegar tók á rás aftr í lækinn. Liggr maðrinn sem í dái svo langan tíma, sem vonligt var, at grasit móaðist með honum eftir náttúru. Eftir þat liðit æpir hann í sinn annat með ógurligum tannagníst ok svo föllnum orðum: „Nú er óvinrinn aftr kominn at drepa mik,“ – ok litlu síðar deyr hann.
Var hér sýndr verðleikr herra Guðmundar á þann hátt, sem virðuligs vinar hans Ambrosii, þá er óðr maðr var leiddr í veg at græðast af honum. Fyrirlét óvinrinn á miðri götu sitt herbergi, en tók þat aftr í sama stað til sín, sem maðrinn fór ór augliti Ambrosii. Birtist fyrir þetta, at tign heilagra manna má eigi draga syndugan mann undan leyndum ok endaligum guðs dómi, þótt þeirra kærleikr birtist í fyrra stað fyrir augum heilagrar kristni.
Þat er segjanda af þeim stóra krossi, er við lækinn stendr, at um langan tíma var þangat eigi minni sókn en til þeirrar kirkju, er herra páfans vald hefir til syndalausnar, því at þetta signaða mark flaut í jartegnum, sem herra Guðmundr sagði fyrir, þá er krossinn var niðr settr. Fyrir honum brunnu log sem í húsi, þótt hagl ok hreggviðri væri úti. Svo var hann klofinn, tegldr ok skoraðr af pílagrímum sínum, at um síðir var náliga brottu bæði hendr ok höfuð, því at einn ok annarr vildi bera spón með sér til heilsubótar mönnum ok fénaði.
Ok sem krossinn er svo fallinn, berr svo til í nálægu héraði, at einn sjá maðr sviptist þeirri hamingju, sem honum hafði lengi veitzt. Hann var klókr skyti ok inn mesti veiðimaðr til allra sjáfanga. Hafði hann með þeim listum jafnliga flutt allt sitt fólk. Þessi öll framferð fyrirlætr hann nú, vefst honum allt ok veltr í öreign. Hann snýr sér nú til áheita við guð ok heilaga menn, ok stendr it sama, þar til at hann treystir nefniliga á Guðmund Hólabyskup.
Ok litlu síðar birtist honum í svefni sá guðs maðr ok talar svo: „Þat skal vera skilorð með okkr, at ek skal þiggja fyrir þína hönd fengsemi þá alla, er þú hafðir forðum, en þú skalt semja kross minn, því at þú er hagr vel. Seg þat ok sóknarmönnum, at ek vil eigi láta lýta krossinn, síðan þú skilr við.“
Þetta gekk sömu leið. Hann samdi kross, ok var saminn til féfanga framar en fyrr. Var ok sá inn heilagi kross minnr skoraðr en áðr, þótt hann sé nokkut snortinn jafnan fyrir elsku sakir. Stendr hann enn í sama stað með sínum blóma, veitanda vorum herra Jesú Kristó, er lifir blessaðr í veraldir. Amen.