Guðmundar saga Arasonar/65
Herra Guðmundr byskup ríðr frá skipi norðr í sýslu sína ok allan beinan veg heim til Hóla. Verða frændr ok vinir ok einkanliga fátækir menn hans tilkvómu fegnir, því at mjúklæti hans ok linkind stóð in sama ok í öðru lagi byskuplig einurð mót vondum mönnum, svo at fyrir enga þrýsting þrekaðist hann um aldr frá réttri hirting. Því ferr hann fram móti þeim, er eftir lifðu ok svara máttu sínum glæp í Grímseyjarför, setr þeim bæði föstur ok fépínur. Líðr þá eigi langt, áðr gömul óhlýðni ofrar sér, ok veik iðran iðrast yfirbótar ok fær síðan verra fall en fyrr, því at fyrir þvílíkra undirrót ok rangan óvana hérðsmanna í Skagafirði hófst sami kurr í móti byskupinum af eyðslu hans ok óhagligri skipan mikils mannfjölda. Því taka þeir þat ráð, sem samdi sízt, at gera orð Sighvati Sturlusyni, at hann taki nú enn í tauma með byskupi. En því leita Skagfirðingar til Sighvats at meingera byskupinn, at Arnórr, formaðr þeirra, var undir lok liðinn ok hans sonr, er hét Kolbeinn ungi, eigi fullroskinn at taka þá erfð eftir feðr sinn at útlægja Guðmund byskup. Var því Kolbeinn ungi á þessum tíma í siglingu meðal Nóregs ok Íslands, því at faðir hans leifði honum lítit góz í heiminum, ok því varð hann at ryðja sér til rúms, sem síðar mun getit.
En svo sem af líðr vetr ok herra byskup verðr víss, at Sighvatr er egndr enn af nýju á hans skaða, vill hann heldr hliða undan en bíða þess manns heima, er hann vissi sízt virða fyrir sér at hlaupa í eldinn, ok því ríðr hann sem vorar í vestra hluta lands í syðra byskupsdæmi. Fór nú sem fyrr, at hverr góðr maðr, sem hann tók eða hans fólk með vildustum föngum, fekk bæði, sem trúist, stundliga umbun ok þar með eilífa, því at guð sýndi þat í mörgum stöðum með ágætum verkum, at hann gaf þeim blíða þökk, er frjálsliga fæddu þann signaða gest, þótt vér kunnim fátt greina af stöddum atburðum.
Svo berr til einn dag, sem herra Guðmundr gerir sinn veg með margt fólk ok hefir skipat gisting sína sama kveld hjá einum bónda sínum kærum vin, er búgarð átti nærri sjó, at nokkurir tala með hans fylgd, at betr sé gert við bóndann, ef þeir ríða eigi á óvart upp á hans garð.
Þá svarar herra byskup: „Látið kyrrt vera, guð mun fyrir búa ok senda vin sínum góðan rétt, at ekki mun skorta.“
Eigi brást þat, er byskup sagði, því sá bezti hvalr, er reyðr heitir, var renndr upp á reka bóndans, sem herra Guðmundr reið í garð. Fekk bóndi þá tvennan fagnað: herbergði góðan gest ok gladdist af ágætri guðs gjöf.
Í annan tíma berr svo til nokkut líkt, at hann sitr með alla sína fylgd eigi minnr en sjau nætr hjá einni vinkonu sinni, er byggðir átti sjó nærri. Var með þeirri húsfrú svo mikill örleikr, at engri sinni eign þyrmdi hún fyrir skyld byskupsins.
Því kemr hún til hans eftir svo langliðit sem áðr var sagt ok talar svo: „Minn herra,“ segir hún, „kostr okkarr grynnist á garðinum, en ek á kýr tvær feitar, ok þær skulu fá báðar slag á þenna dag.“
Herra byskup svarar: „Guð mun umbuna þér, sæti mín, hversu trausta vináttu þú veitir mér, því at í hennar verð veitir þú alla þína aura blíðliga, en þó vil ek ráða, at eigi skal kýrnar drepa, því at mín frú, sankta Máría, má leggja okkr þá gleði, at búi þínu falli léttara, því at eiga muntu nokkvern ein samt.“
„Sannliga, herra minn,“ sagði hún, „á ek reka fyrir landi mínu ok svo óheppin, at aldri kom rekald á í manna minnum.“
Byskup svarar: „Gefum eigi því gaum, því engi hlutr er guði um megn.“
Líðr næsta nótt, ok árla myrgininn talar byskup: „Farið, piltar, ok sjáið yfir reka húsfreyju. Mik hefir fengiliga dreymt í vor.“
Þeir fara ok bera aftr þau tíðindi, at yfir þat grunn eða útfiri, sem liggr undan landinu, var rennd sú vænasta reyðr, sem varla sá maðr þvílíka ór hafi koma. Var hún ok fyrst ok síðast á þann reka, eftir því sem bækr segja, hvar fyrir lof ok dýrð vorum herra eilífum konungi allra veralda.
Enn var sú önnur húsfrú, er tók herra Guðmund með allri blíðu ok bazta kosti, ok þann tíma, sem guðs maðr skal af garði ríða, biðr hann ganga um sín herbergi, blessa kost hennar, segist trúa, at allir hlutir batni með hans blessan. Byskup gerir sem hún biðr, gengr í matbúr hennar ok sér yfir, stóð þar á íslenzku stórt ker með búnyt, ok í öðrum stað smjörspann vel mikit. Þetta bæði signar guðs maðr ok ferr síðan brott.
En tíma síðar koma ránsmenn í þá sömu byggð ok taka með ribbaldaskap þat bændr áttu, einkanliga mest þat, er búkosti til heyrir. Grafa þeir gráðugir vargar fast eftir, hvat smjörkaup væri bezt í byggðinni, en sakir þess, at þat er háttr í vesöld, at hverr víkr í frá sér, verðr þeim sagt, at húsfrú, er vér gátum, er fullrík þar um. Þeir koma til hennar ok fala smjör. Hún segist engi kaup með þeim gera munu. Þeir segja, at þá skal hún svo láta at hafa illt eitt í mót. Hún segir þat munu fara sem auðna fellr til. Þeir hlaupa inn í bæinn ok spyrja, hvar matbúr er. Hún biðr tröllin vísa þeim veg. Þeir finna dyrr ok brjóta upp ok ganga fram í húsit ok sjá þar ker stórt. Sýnist þeim þar í afskurðir ok skinnleppar, en ekki matvænt. Innar í krá sá þeir standa í skugganum grjótklett gráan. Hann er svo harðr sem hégettill fyrir öxarhyrnum, sá er mest óbergan kann verða. Ribbaldar segja þá, at þat mun smjör vera, þótt þeim sýnist grjót, sakir fjölkynngi þeirrar herjans kerlingar. En hvat illt sem þeir tala, hafa þeir svo búit, því at drottinn minnist bænarorða síns elskara ok varðveitti konunnar góz með sínum almætti, svo at eigi lét hún eins pennings verð. Fóru ránsmenn brott með bannan, en hún lofaði guð, er ríkir um veraldir.
En svo margra líkamliga ölmusu, sem herra Guðmundr framdi við fátæka menn guðs, vóru þær þó litlu færri hans ölmusugerðir, er þurftugir þágu fyrir andligan kraft hans voldugra verðleika.
Svo bar til einni fátækri konu, er átti börn mörg í húsi ok matarkostr var eigi meira en einn sauðarlimr. Þar með átti hún einn kálf, ok hann vill hún nú skera. Var þar brunnr herra Guðmundar í nánd henni, ok tekr hún vatn af brunninum ok gefr honum drekka, festir síðan upp stóran ketil, ok lætr þar í svífa kálfinn ok sauðarliminn, ok þá er hún skal upp færa, er ketill fullr með feiti, svo at hún bar enga skyn yfir, utan allt þat vatn, er hún bar í ketilinn, væri orðið sú feiti, sem kjötit kann ákafligast af sér gefa. Var þetta samt svo mikit fullfengi, at hún ok hennar börn máttu vel haldast.
Sú var önnur kona, er enn sat í nákvæmd við brunn herra Guðmundar, ok eitt vor sækir hana ok hennar börn mikit hungr. Tekr hún vatn ór brunninum ok setr yfir eld, kastar þar yfir síðan þat gras, er margir menn hafa til lífs næringar í því landi, ef einföld mjólk eða betri kostr ferr með. En hér varð móti náttúru, þá er vatn herra Guðmundar samtempraðist grasinu, ok snerist þeim í fæðslu, er fátækr var, fyrir hægri handar skipti græðara vors, Jesú Kristi.
Sú var þriðja ölmusukona, er sat á sömu leið með mörg börn í húsi svo meinliga þröngd, at öll líkamlig næring var uppi. Gráta þá börnin sárliga í ásjónu móðurinni, því at hungr kvaldi þeirra kvið. Móðirin leitar að hugga þau með orðum ok vinnr þat eigi. Síðan tekr hún ráð annat, segist í stað skulu til fara ok festa upp ketil ok sjóða. Börnin hlakka þá ok huggast, setjast umbergis eldinn ok hyggja gott til matar síns. Móðir þeirra lætr vatn í ketil, ok þar í niðr skýtr hún elditorfi með svo klókligu yfirbragði, at börnunum mátti líkligast þykkja sem kjöt væri. En rétt á sömu stund sem varma tekr í katlinum, heyrir konan sagt, at herra Guðmundr Hólabyskup ríði þar um garð. Hún tekr á rás fram á veginn fyrir hann, tjár grát ok hungran barnanna með eymd ok öreign, segir ok, hvat hún hefir gert þeim til hugganar.
Byskup svarar: „Sannliga þykkir mér þú mjök ráðleitin at hugga börnin. Legg ek þat til, at þú farir inn til sýslu þinnar, en ek skal biðja mína frú, at hún veiti þér huggan.“
Skilja þau, ok ríðr herra byskup sinn veg. En er hún kemr inn til elds, hlaupa börnin at henni ok fagna, segja, at vel sé soðit í katlinum ok mál upp at færa. Konan gengr til ok sér dásamligan hlut, at ketillinn flýtr ofan með kjötligri feiti fyrir þá grein guðligrar miskunnar, at torf var í brott horfit, en hann fullr með kjöt. Var þat síðan svo drjúgt upptaks, at börn höfðu ínóg, þar til aðrar guðsgjafir kómu. Er þessi hlutr svo frægr, at eigi má fyrnast.
Hér um kvað einarr Gilsson þrjár vísur, ok er þetta upphaf:
- Ljós var hrings í húsum
- Hörn með sínum börnum,
- stríð lá þorns á þýðri
- þöll, hungruðum öllum.
- Ketil réð fús at flytja
- fári hrelld at eldi,
- trölls, af torfi fullan,
- tundr lagði Sif undir.
- Glöddust jóð, en eiðu
- æ var þjóst í brjósti,
- svöng til fóðrs ok fanga
- fús, er rauk í húsum.
- Hét með gildum gráti,
- Guðmundr at þá skundi
- hugga, hyrjar döggvar
- Hlín, veslinga sína.
- Sæll kom synda fellir
- sáttargjarn til barna.
- Ketil vann hölda heitan
- hýrr blessaðan stýrir.
- En þegar fljóð at fæðu
- fór leitanda heitri,
- slátr fannst ærit ýtum.
- Allt torf var þá horfit.
Einn morgin árla, sem herra Guðmundr er varla klæddr ok sitr í náðhúsi á einhverjum bæ í sömu reið, sem fyrr var byrjuð, kemr einn lítill piltr inn farandi alnöktr ok kallar á byskup í ákafa, at hann gefi honum nokkut til klæða.
Herra byskup sér upp á hann litla hríð ok talar síðan: „Áttu ekki klæðakyns, son minn?“
Piltrinn sagði svo vera.
Byskup talar: „Þá muntu þiggja vilja, þótt félítil sé fatagjöfin.“
Piltr játar því.
Byskup segir: „Far hér niðr frá bænum til torfa bónda, ok undir þeim stakkinum, sem first stendr, muntu finna fataleppa. Taktu þá ok kasta yfir þik, son minn.“
Piltinum finnst fátt um framlagit, ok þakkar eigi.
Byskup svarar: „Ek skal fá klerka mína tvo til ferðar með þér, at þú villist eigi vegar.“
Piltr stendr ok vill hvergi fara. Klerkar taka í hendr honum ok leiða hann nær nauðgan, koma niðr at stakkinum ok finna þar fataleppa.
Klerkar segja þá: „Þessi klæði gaf byskup þér, ok því far í.“
Piltr svarar: „Ekki gaf hann mér þetta. Ek kastaði hér niðr áðan, því at mér þótti engu nýt. Vildi ek, at byskup gæfi mér betri klæði.“
„Far þú nú,“ segja klerkar, „ok finn hann. Kann vera, at hann geri sem þú hugsaðir at bæta heldr um búnaðinn.“
„Eigi þori ek nú,“ segir piltrinn, „at finna hann, því at honum mun mislíka, er ek laug at honum.“
Klerkar segja: „Fara skaltu fyrir víst. Bera kann byskup meiri meingerðir hefndalaust.“ Þeir taka hann nú ok leiða hann til byskups.
Herra byskup talar: „Hví vildir þú, son minn, hégóma?“
Piltr svarar: „Því, at ek hugða mér til ávinnings, en eigi kann ek sjá, at Máría drottning eða þú gæfir mér þetta, er ek átti áðr.“
Byskup svarar: „Vorr drottinn ok hans signaða móðir gefa þér ok öllum alla góða hluti. Skaltu nú þiggja tólf álnar vaðmáls ok fara vel.“
Piltr verðr grátfeginn ok segir, sem prófaðist, at Guðmundr byskup var ágætis maðr í mildi sinni. Er þetta spádómskyn því samlíkt í alla staði, er sæll Gregorius vottar í fjórðu bók Dialogorum af guðs manni Ísak.