Guðmundar saga Arasonar/66
Þetta sumar, er áðr var byrjat, ríðr herra Guðmundr byskup til þings með þrjá tigu manna ok er með Snorra Sturlusyni um þingit með allt fólk sitt. Af þingi ríðr hann vestr til Borgarfjarðar ok er þar um sumarit. Drífr þá til hans mannfjöldi. Taka Borgfirðingar vel með byskupi nú sem fyrr, gefa honum yxn ok geldinga eða aðrar sæmiligar gjafir.
Á því sumri gerist í hans ferð sá hlutr, er brosligr má kallast. Þat er eitt kyn í því landi, at vargr er þar engi, en hér í mót fæðist þar með mikilli frjósemd þat fjalldýr, er menn kalla melrakka ok því svo, at þat dýr liggr í urðum ok brögðóttum fylgsnum ok veitir þaðan árásir sauðfé manna bæði vetr ok sumar með stórum skörðum. Eitt af greindum dýrum er komit í Borgarfjörð á þessu sumri með svo soltnum gráð, at bóndi sá, er skaðanum mætti, þóttist orðinn fyrir miklu áfelli. Ok sem þessi ógifta var inn komin, gistir herra Guðmundr á þeim bæ. Kærir bóndinn skaða sinn fyrir honum ok biðr hann ráðs.
Herra byskup svarar: „Líkar þér, bóndi, at ek vinni bót dýrabitinu?“
„Gjarna vil ek þat,“ segir bóndi.
„Kostar þik þat nokkurs,“ segir byskup.
„Hvat skal kosta?“ segir bóndi.
„Þú skalt gefa ölmusumönnum mínum tuttugu geldinga, þá er ek vel af öllu fé þínu.“
„Eigi nenni ek því,“ segir bóndi, „at gefa svo mikit.“
Byskup svarar: „Þú skalt ráða, en vilja muntu í myrgin þenna kost.“
Líðr náttin. Ferr sauðamaðr árla til fjár ok heim komandi segir hann bónda bitinn inn bezta forustugelding, er hann átti. Bóndi segir byskupi sem orðit er, – „eða hvat er nú góðra ráða?“ segir byskup.
„Ek vil nú gjarna þann kost, er þér buðuð í gær,“ segir bóndi, „því at allt mitt fé er upp gert, síðan forustusauðrinn er frá tekinn.“
„Held ek því, er ek bauð,“ segir byskup.
Lætr bóndi heim reka alla sína geldinga ok fær mann til at velja af byskups hálfu, biðr síðan, at byskup gangi til ok sjái sauðina. Hann gerir svo. Er þat einvala fé bæði at vexti ok holdum. Þakkar herra byskup bóndanum framlagit ok skiptir miðil vina sinna, guðs fátækra manna.
Síðan gengr byskup til kirkju með klerkum sínum ok leikfólki, skrýðist til messu með klerkum sínum ok hefr upp með lágum tón þat officium, er bannsetning til heyrir. En at lyktaðri þjónustu gengr herra byskup til borðs ok er þann dag í góðum náðum.
Árla næsta morgin ferr sauðamaðr til fjár eftir vana ok finnr ekki dautt utan einn stóran melrakka nærri fénu. Hann prófar, hvat kappanum hafi orðit at fjörlesti, ok finnr, at hvert bein er brotit í honum ok sem brjósk orðit, svo beit hann bannit. Skildu þeir bóndi með mikilli vináttu.
Er þessi eventus nokkut þeim líkr, er Bernardus ábóti vann, þá er hann bannfærði stumpinn fyrir augum ríka manns, því at fyrir bæði þessi dæmi mætti skilja mjök vondr maðr ok óhlýðinn heilagri kirkju, í hvert bann ok bruna hann heldr sinni sál, þá er hann stendr með fullum sökum undir stórmælum byskupsins, er skynlaus skepna fær þvílíka bölvan fyrir afl orðanna.
Hér skal fara með annarr hlutr, at þessir báðir sýni, hversu bænorð Guðmundar byskups báru mikit afl fyrir guði, svo yfir dýrum sem mönnum, hvort sem heldr er til lífs eða dauða. Bóndi einn í þeim hluta lands átti einn stóran rakka. Hann var svo vitr, at hann skildi með vana, hvat maðr bauð honum. Svo af fjöllum ok ór haga rak hann heim sauð ok naut einn samt, sem mælt var, berr heim til bæjar, hvat hann fann fémætt í haga, varði völl ok veitur með svo vökru varðhaldi nótt ok dag, at bóndanum þótti engi kýr svo góð sem hundrinn.
Nú berr svo til eitt sumar, at þingmenn koma þar í veg ok slá hestum sínum í veitur bóndans, er lágu niðr undir túninu. En er rakkinn sér þat, ræðst hann í mót heiman ok kostar at reka í brott hestana, en fær ekki at gert fyrir þess sakir, at hann var einn, en þeir margir. Bóndi ferr þá til með húskarl sinn ok veitir honum, ok er þá búit til bardaga, því at þingmenn slást í með vopnum. Skilja þeir svo um síðir, at bónda líkar eigi betr en fyrr, því at þann tíma, sem þeir eru albúnir til brottferðar, slæmir einn þeirra brugðnu sverði á hrygg rakkanum, svo at náliga tvískiptir skrokkinn. Bóndi bað fyrir þeim sem verða mátti, er þetta vann, en kastaði hræinu hundsins einum megin undir túngarðinn, því at þaðan skammt var samaneign þeirra. Þarf þat einkanliga í söguna þessu næst, at á þeim bæ var brunnr ins signaða Guðmundar byskups þar mjök nærri stöðu, sem rakkinn lá, ok þat féll í brjóst bóndanum án heiti nokkuru, at hann tekr horn fullt ór brunninum ok slær niðr í sárit, gengr síðan inn ok hugsar at heygja hundinn, þá er hann hefði tóm til, sem þá gerðu menn mjök í því landi, ef þeir vóru náttúrugripir í nokkru lagi. Annan myrgin, sem hann kemr í sama stað, er rakkinn allr í brottu, ok svo líða þrjár nætr. Ætlar bóndi þá, at ernir muni hafa brott borit.
En eftir svo langt liðit kallar heimamaðr bónda árla myrgins ok segir svo: „Hvat mun vera, bóndi?“ sagði hann, „ek þóttist heyra til rakka þíns uppi á húsum, ef þat mætti verða.“
Bóndi svarar: „Engi hlutr er guði um megn, því at hann hjálpar alla sína skepnu.“
Þetta þarf eigi lengra, en þegar er bóndi kemr út farandi, rennr rakki hans ofan af húsum ok fagnar honum eftir vana. En svo sem bóndi hefr hendr til ok greiðir hárit, finnr hann liggja grætt ör um þveran búkinn, þar er áðr var eggbitit. Ok þó at þessi hlutr fremdist á óskynsamligri skepnu, má þat hverr maðr skilja því framar, hversu dýrligar vóru þess manns vígslur, er heitir herra Guðmundr fimmti Hólabyskup.